SunnudagsMogginn - 23.05.2010, Blaðsíða 32

32 23. maí 2010
G
rundarfjörður og Kolgrafa-
fjörður spegla ekki aðeins
kvöldsólina á ægifögrum
kvöldum Snæfellsness, þeir
spegla líka söguna, mannlífið, sorg og
gleði, athafnir og æðruleysi. Þessi lands-
hluti hefur löngum státað af sögumönn-
um; Þórði Sturlusyni á Öndverðareyri,
sem sumir telja líklegastan höfund Njálu,
og Hrólfi Hraundal í Grundarfirði, sem er
einn af afbragðs sögumönnum nútímans,
auk Inga Hans alfræðings, svo einhverjir
séu nefndir.
Einhverju sinni flutti Hrólfur hátíð-
arræðu á aðalfundi Slysavarnafélags Ís-
lands í Stykkishólmi og vék máli sínu að
Grundarfirði: „Stórkostlegast af öllu í
Grundarfirði er bakkelsið. Þar eru snúðar
svo stórir að þeir eru eins og vörubíls-
dekk, vínarbrauðin eins stór og Morg-
unblaðið og kleinurnar væri hentugast
að nota fyrir göngustaf þegar maður
steðjar á móti sunnanáttinni og svo væri
til þæginda að fá sér smáköku til að hafa
eitthvað að sitja á meðan maður maular
nestið.“
Í Grundarfirði er mikið af merkilegu
fólki. Merkilegastur af öllum er þó Ingi
Hans. Hann gengur um götur með húfu-
pottlok, sem er eins og skaftpottur á
hvolfi, skreyttur með uppsuðu í öllum
litum. Hann er kostulegur, alveg eins og
veðrið í Grundarfirði með öllum sínum
tilþrifum. Vinur minn Baldur Pálsson
slökkviliðsstjóri frá Fellabæ á Héraði
hafði snotur orð um bálviðri í Grund-
arfirði. Hann hafði verið þar við einhvers
konar jarðboranir og sagði mér að hvergi
í heiminum gæti orðið eins hvasst og
þar, þeir hefðu jafnvel þurft að binda
niður borstangirnar svo þær fykju ekki
út í veður og vind. Um Baldur vin minn
vil ég segja það að sú borstöng sem vald-
ið hefur honum mestum erfiðleikum
verður ekki hamin nema renna upp
buxnaklaufinni.
Nágrannar Grundfirðinga, Grænlend-
ingar, spyrja aldrei um veður, einfald-
lega vegna þess að það kemur hvort eð
er. Í Grundarfirði eru mikil veðrabrigði
og í fljótu bragði gæti það virst neikvætt,
en það er svo miklu fleira jákvætt við
það, því þótt veðurguðirnir eigi til kol-
brjálaða takta vegur á móti að það er að
öllu jöfnu veðursælt og birtuflæðið ótrú-
legt í nálægð fjalla sem kalla á skýjafar og
snarpar hviður.
Það eru fá byggðarlög á Íslandi sem
búa við eins ríka birtuflóru og Grund-
arfjörður, síbreytileik birtunnar við
fjallabrúnir og flæðandi haf. Austanáttin
er blíðust í Grundarfirði og þá getur ekki
bara verið logn í firðinum, heldur dúna-
logn, og sama á við um norðaustanáttina
ef hún stendur nákvæmt, en í suðlægum
áttum, suðaustan og suðvestan, geta
orðið óskapleg rok og oft vætusamt. En
þessar harðskeyttu áttir eru ekki
ríkjandi. Þegar sá gállinn er á magna
fjöllin vindana svo um munar. Þá heyrast
stundum brak og brestir frá Kaldnasa og
Hreggnasa í nær 1.000 metra hæð og
Helgrindum og skömmu síðar skellur
vindurinn eins og hnefi á byggð og búa-
lið, oft á mjög þröngu svæði.
Í aftakaveðri af sunnan 16. nóvember
1953 feykti vindurinn stóru fiskiskipi,
Eddunni, á hliðina á lægi um 300 metr-
um frá landi og það sökk. Hluti skipverja
komst í nótabát sem hrakti út Grund-
arfjörð uns hann strandaði á skerjum við
býlið Norður-Bár í Grundarfirði. Átta
menn björguðust úr þessum skipskaða
en níu fórust og þá nótt urðu 18 börn
föðurlaus. Þannig geta veðrin verið verst
og fórnirnar dýrkeyptar í veiðimanna-
samfélaginu á Íslandi.
Árið 1662 byggði hollenskur maður,
Jonas Trelund, upp þorp austan núver-
andi byggðar í Grundarfirði. Þar eru
þekktar rústir um 20 húsa frá 1662-1900,
en Trelund lét byggja húsin í kringum
torg og er það eina slíka byggðin á Ís-
landi sem vitað er um. Þar var lögfestur
einn af fyrstu sex kaupstöðum landsins
árið 1786 ásamt Reykjavík, Ísafirði, Ak-
ureyri, Eskifirði og Vestmannaeyjum.
Þeir framsæknu í söguvernd Grund-
arfjarðar vilja gera þar sögugarð með
sýnilegum rústum við torgið góða og til-
heyrandi göngustígum.
Fjölskrúðugt mannlíf
Fjölbreytnin í náttúrunni er í fullu veldi í
Grundarfirði og umgjörð hans, þessum
frambærilega fjallahring sem toppar allar
skartgripabúðir heimsins, og þessi fjöl-
breytni flýtur á milli fjöru og fjalls, allt
frá fengsælum fiskislóðum steinsnar frá
landi, kræklingum á skerjum, í ósum
sandmaðkur sem áður var eina hráefni
heimamanna til beitu. Grösugar grundir
eru allt um kring, gjöful vötn með silung
og ál og fuglalíf með glaðlyndi margra
tegunda. Vinalegur og hlýr er bæjarbrag-
urinn, indælt fólk, dugmikið, opinskátt
og glaðsinna, fólk sem er gott að vera
nálægt af því að vinarþel er því eiginlegt
bæði til gesta og gangandi.
Síðan kemur allur pakkinn frá Eyr-
arfjalli, Klakkurinn, Setberg, Kolgrafa-
múli, Hrafnkelsstaðabotn í Kolgrafafirði,
Bjarnarhafnarfjall, Grundarmön og á
milli Klakks og Eyrarfjalls sést til Stykk-
ishólms og Helgafells frá brúnum Briml-
árhöfða. Það fer því ekkert á milli mála
að menn fá mikið fyrir stutta og þægilega
göngu og ekki má gleyma því sem nær
liggur í suðri, Víkurkúla, Kistufell þar
sem er Einfótungshellir með gulli og ger-
semum í forláta kistum, en enginn kemst
að gullinu vegna þess að ef einhver reyn-
ir að feta sig að Einfótungshelli skellur á
slík þoka að það er sama skyggni og inni
í miðjum hveitipoka. Þá kemur Kistufell,
Kaldnasaborgir og Kaldnasi sem er hæsta
fjallið af Kúlunum, 995 metra hátt, þá
Hreggnasi, Mýrarhyrna með Mávanúp og
svo Helgrindur sem er vægast sagt miður
fallegt nafn.
Margskonar gönguleiðir eru á svæð-
inu, bæði með sjó og til fjalla. Ganga með
Krossnesbjargi, yfir Sandvíkina á fjöru,
með Brimlárhöfða þar sem Tröllakirkja
er og að Lárósnum vestan Brimlárhöfða
er ævintýraleið með kynngimögnuðum
krafti milliliðalaust beint úr náttúrunni.
Kvíabryggjumegin við Brimlárhöfða eru
Gálutraðarvatn og Krossnesvatn þar sem
er til að mynda áll, þetta sérstæða fyr-
irbrigði sem fer alla leið suður í Þanghaf-
ið, Saragossahafið, til þess að hrygna og
seiðin berast síðan heim með hraða golf-
straumsins og í sömu polla og pytti sem
ættinni tilheyra.
Öndvegishús handrita
Þórður Sturluson eignaðist Öndverð-
areyri við Kolgrafafjörð og sagnaþul-
urinn Sturla Þórðarson fæddist þar,
maðurinn sem svo margir kenna Njálu
við, Njálu sem er líklega mesta helgirit
íslenskrar þjóðar á vettvangi eigin sögu.
Sturla fékk Öndverðareyri í arf. Sturla
var magnaður, alinn upp á Suðurlandi. Á
Öndverðareyri sér fyrir miklum 30
metra löngum skála, þriðja stærsta skála
sem þekkist á Íslandi að sögn Bjarna F.
Einarssonar fornleifafræðings sem und-
irbýr nú rannsóknir á staðnum. Við
frumskoðun á sínum tíma taldi Þór
Magnússon, þáverandi þjóðminjavörður,
að skálarústirnar væru þrjár á Öndverð-
areyri. Það verður spennandi að fylgjast
með.
Öndverðareyri við Kolgrafafjörð er
einstaklega öflugt sögusvið. Þórður
Sturluson, bróðir Snorra Sturlusonar,
eignaðist Öndverðareyri á eftir Steinþóri
Þorlákssyni sem var tengdafaðir Þuríðar
prúðu, dóttur Snorra Sturlusonar, en á
milli Snorra og Steinþórs voru alltaf erj-
ur. Þegar Ari fróði var að afla efnis í Ís-
lendingasögu sína tók hann hús á Önd-
verðareyri til þess að sækja fróðleik til
Þuríðar prúðu sem átti þar heima og var
allöldruð þegar Ari sækir í sagnabrunn
þeirrar fróðu konu. Sagan segir að Þórð-
„Vínarbrauðin í
Grundarfirði eins stór
og Morgunblaðið“
Það er ekki bara bakkelsið í Grundarfirði sem
er stórkostlegt, heldur er þar mikið af merki-
legu fólki. Þar á meðal eru fjórir sagnamenn af
guðs náð.
Árni Johnsen