Ný saga - 01.01.1987, Síða 40

„EN ÞEGAR DAUIÐINN KEMUR SVO SEM EIN VOLDUG HETJA
látna laut ofangreindri þrí-
skiptinu. Áhuginn á ævilok-
unum birtist einnig í ævisög-
um og má benda á æviágrip
Brynjólfs biskups Sveins-
sonareftirTorfa Jónsson í því
sambandi. Það er skrásett á
seinni hluta 17. aldar og legg-
ur frásögnin af banalegunni,
andlátinu og jarðsetningunni
undir sig hartnær fjórðung
ritsins. Það var sem sagt talið
skipta töluverðu máli hvernig
fólk dó því „þegar endinn svo
er góður, þá er allt gott", eins
og sagt var í líkræðu yfir Jóni
Teitssyni, biskupi á Hólum,
árið 1781.36
í þeim útfararræðum sem
kannaðar voru við samningu
þessarar greinar er iðulega
talað um „sætt og sáluhjálp-
legt" andlát. Einnig er í þessu
sambandi minnst á „friðsam-
legt", „farsælt", „hægt",
„sætt" og „æskilegt" andlát:
„sofnaði hann sætt og frið-
samlega í sínum endurlausn-
ara Jesú, með einu hægu og
æskilegu andláti, með hverju
undir eins endaðist, en ei fyrr,
mál og sýn, heyrn og ræna."37
Fjörbrotin voru umræðuefni
manna á meðal og með því að
deyja á ósæmilegan máta átti
hlutaðeigandi á hættu að
verða að athlægi og spilla orð-
stír sínum meðal eftirlifenda.
Dæmi eru um það frá Þýska-
landi nálægt aldamótunum
1600 að klerkar hafi reynt að
spyrna á móti almannarómi
þess efnis að viðkomandi
persóna hafi skilist við með
óviðeigandi látum og öskr-
um.38
Auk heimilismeðlima voru
það prestarnir sem mest af-
skipti höfðu af dauða fólks. Við
banabeðið voru þeir eins og
kóngar í ríki sínu þar sem
guðsorðið rann fram í stríð-
um straumum. Veitt var
kvöldmáltíðarsakramenti og
sálmar sungnir. Við grípum
niður í frásögn af „útgangi"
konu einnar frá árinu 1766.
Hún andaðist þegar húslestri
var lokið og verið var að
syngja sálma — „hún andað-
ist og þá sungið var um Jesú
pínu, með þann pínda Jesúm í
hjartanu og á tungunni, og
fyrir eyrunum. Hún andaðist
meðan sungið var um hennar
frelsara setu til hægri handar
guðs kraftar, því hefur hún í
andlátinu líka séð það sem
hún talaði og heyrði..."39 Þarf
ekki að ganga að því gruflandi
að þessi sómakona hefur átt
góða aðkomu hinum megin.
Lengst af var sjalfdgæft að
menntaðir læknar væru við-
staddir á dauðastundu fólks;
a.m.k. hvað alþýðu varðar. Ef
ástæður og efnahagur leyfðu
var reynt að nota lyf — ef það
gagnaði ekki var röðin komin
að Guði.
Flestir dóu innan veggja
heimilisins. Banasængin var í
miðpunkti heimilislífsins er
líða tók að andlátinu. Hinn
deyjandi maður undirbjó
burtför sína með því að ráð-
stafa ýmsu og kveðja vini og
vandamenn. Það var mjög ríkt
í huga fólks að enda ævina í
sátt og samlyndi við eftirlif-
endur. Þegar Magnús
Stephensen dómsstjóri lá
banaleguna úti í Viðey
snemma á 4. áratug síðsutu
aldar lét hann gera boð fyrir
Bjarna Thorarensen skáld og
síðar amtmann en þeir höfðu
lengi eldað saman grátt silf-
ur. Bjarni reri yfir Viðeyjar-
sund, sættist við Magnús og
sagði seinna að þetta hafi ver-
ið sín besta för.40 Erlendis
gerðist það oft að þorri þorps-
búa lagði leið sína að bana-
sæng fólks til að kveðja. Var
þá oft þröngt á þingi og við-
komandi heimili í brennidepli
þorpslífisins.
Þegar undirbúningi undir
aðskilnaðinn lauk var ekkert
eftir nema að bíða andarslitr-
anna. Ósjaldan mun fólk þá
hafa beint „sínum þönkum
frá þessu stundlega og til þess
eilífa" eins og sagt var um
Kristínu Eggertsdóttur: að
það hafi þá viljað sem minnst
skipti eiga við þá sem eftir
lifðu.
Þótt allt væri til reiðu fyrir
hina hinstu ferð gat komið
babb í bátinn ef lífsandinn
þrjóskaðist við að yfirgefa
líkamann og helstríðið gerð-
ist þjáningarfullt. Bjó fólk yf-
ir ýmsum ráðum til að hlaupa
undir bagga með dauðanum.
Algengast var að breiða eitt-
hvað yfir andlit hins dauð-
vona manns, jafnvel skella yf-
ir hann potti. Þessar aðferðir
kunna að þykja allharkalegar
og því ekki að undra að það
hafi hvarflað að Árna Björns-
syni þjóðháttafræðingi „að
með þessum tiltækjum hafi
menn einfaldlega verið að
kæfa sjúklinginn eða a.m.k.
deyfa í honum hljóðin". 41
TAMINN DAUÐI?
Meginhugmynd Philippe
Ariés felst í því sem hann
kallar „taminn dauða" er
einkenndist af æðruleysi and-
spænis því óhjákvæmilega;
rólyndi hins dauðvona manns
og aðstandenda — fólk hafi
verið handgengið dauðanum.
Eftirsjáin yfirsteig aldrei viss
mörk og menn sættu sig við
örlög sín án þess að vera með
uppsteit. Andlátið fór fram
fyrir opnum tjöldum og þeir
sem streittust á móti á bana-
sænginni höfðu sjálfa sig að
fíflum. Hér hafi verið um að
ræða arf aftan úr grárri forn-
Fjörbrotin voru
umræðuefni
manna á meðal og
með þvi að deyja
á ósæmilegan
máta átti hlutað-
eigandi á hættu
að verða að
athlægi og spilla
orðstir sínum
meðal eftirlifenda.
Banasængin var í
miðpunkti heimil-
islífsins er líða
tók að andlátinu.
Hinn deyjandi
maður undirbjó
burtför slna með
því að ráðstafa
ýmsu og kveðja
vini og vanda-
menn.
38