Ný saga - 01.01.2000, Side 19

Aldur Landnámslagsins
hinna lífrænu leifa til öskulagsins. Geislakols-
greiningar gera því ekki mikið betur en að
sýna að landnámslagið væri líklegast frá
seinni hluta níundu aldar en með óvissu upp
á tugi ára.7
Aska og öskueinkenni
Við eldgos kemur upp bergkvika sem inni-
heldur uppleyst gas. Þegar kvikan nálgast yf-
irborð og þrýstingur lækkar losnar gasið úr
kvikunni þannig að upp á yfirborð kemur
blanda af bráðinni kviku (900 lil 1200°C) og
gasi sem nryndar loftbólur í kvikunni. Því
meira sem er af gasi þeim mun rneiri verður
sprengikraftur gossins, askan þeim mun fínni
og gosmökkurinn hærri. Hár gosmökkur og
mikið rúmmál gosel'na veldur mikilli út-
breiðslu öskunnar. Samspil sprengikrafts og
veðurs ræður því svo hve langt öskukornin
berast en aska fer oft landa á milli. Gasið
blandast hins vegar andrúmsloftinu. Þegar
kvika þýtur í gegnum andrúmsloftið snögg-
kólnar hún og sundrast í öskukorn sem taka
lögun af gasbólunum seni frjósa fastar í
storknandi kvikunni og ráða gasbólurnar því
kornastærð og kornagerð öskunnar. Þykkt
öskulagsins sem þannig myndast er mest næst
eldstöðinni en þynnist svo eftir því sem ijær
dregur og jafnframt minnkar kornastærðin.8
En hvernig er hægt að vera svo viss um að
askan í Grænlandsjökli sé sú sama og í Land-
námslaginu á íslandi? Möguleg samlíking er
að segja að askan hafi ákveðin erfðaeinkenni
eða á henni megi finna greinanlegt fingrafar.
Margar eldstöðvar á íslandi eiga sannanlega
öskulög í Grænlandsísnum. Það vill okkur
hins vegar til láns að efnasamsetning gosefna
einstakra eldstöðva og þar nreð öskulaga er
breytileg. Þekkt frumefni eru 90 en af þeim
nema ellefu um 99% al' þunga öskunnar. Jafn-
an eru efnin því auðgreinanlegri sem hlut-
lallslega er meira al' þeim og með nútíma
efnagreiningatækni er hægt að el'nagreina
einstök öskukorn niður fyrir 10 mikrómetrar
(0,01 mm) stærð. Fyrsta efnaeinkennið er það
sem kallað er súr, ísúr og basísk kvika og ræð-
ur þar breytilegt innihald kísils (Si02). Hefur
sú súra mestan kísil; er seigari og vatnsmeiri
og hefur meiri tilhneigingu til að koma upp í
sprengigosum og mynda þannig öskulög en
þykk seigfljótandi hraun ef hún springur ekki.
Basísk kvika, með lægra kísilmagn og minna
gasinnihald, rennur frekar sem misþunnfljót-
andi hraun - nema þegar hún kemur upp í
vatni senr veldur snöggkælingu og sprengi-
gosi. Surtseyjargosið 1963-67 er goll dærni
urn slíkt - á meðan sjórinn l'læddi að gos-
rásinni var stöðug sprengivirkni en unr leið og
gígurinn einangraðist frá hafinu hætti
sprengivirknin og hraunrennsli byrjaði.
Megineldstöðvar kallast virkustu svæðin í
gosbeltum landsins - þar eru tíðust eldgos og
þar kemur gjarna upp öll bergröðin: basísk,
ísúr og súr gos. Dæmi um slíkar megineld-
stöðvar eru Hekla, Katla og Kraíla og sú lang
stærsta sem kennd er við Torfajökull. Þessar
megineldstöðvar gjósa bergi með misrnun-
andi kísilinnihaldi en bera einnig ýrnis önnur
efnaeinkenni sem lesasl úr efnagreiningum.
Þannig er oftast mögulegt út frá efnasamsetn-
ingu að tengja einstök öskulög ákveðinni
megineldstöð, jafnvel þó þykklardreifing sé
ekki þekkt. Þetta er þó ekki nema háll'ur sig-
ur því að sama eldstöð getur gosið mörgum
öskulögum með svipaða efnasamsetningu.
Stundum má þó þekkja einstök öskulög af
efnasamsetningu. Gott dæmi er llekla sem
gýs ísúrunr og súrum öskugosum. Súru ösku-
lögin hafa hvert sín þekktu efnaeinkenni en
erfiðara er að greina þau ísúru livert frá öðru
með efnagreiningum. Þannig er aska l'rá gos-
unurn 1970, 1980, 1991 og 2000 öll mjög svip-
Mynd 3.
Sumarið 1930 hóf
Hákon Bjarnason
skipulegar athuganir
á öskulögum i jarð-
vegi en það sumar
fékk hann styrk
ásamt skólabróður
sínum Henning
Muus til þess að
ferðast um landið
og skoða skóglendi
og athuga jarðveg.
Hann hélt athugun-
um áfram næstu
sumur og mældi
þverskurði af jarð-
vegi vitt og breitt
um landið, m.a.
ailnokkur áður
óþekkt öskulög frá
Heklu. Myndin er
tekin i Vaglaskógi og
sýnir „Ijósa lagið".
17