Ný saga - 01.01.2000, Blaðsíða 60

Torfi H. Tulinius
Þeir höfðu
sjálfsmynd,
gildismat og
aðferðir við
að vinna úr
veruieikanum
sem voru höfð-
ingjastéttinni
eiginleg
félagslega veruleikann sér í liag. Það er athygl-
isvert að á tímabilinu sem hér er til athugun-
ar á sér einmitt stað slík „yfirtaka" nýs hóps
íslenskra höfðingja á því menningarauðmagni
sem felst í sagnaritun og áður var í höndum
kirkju og konungsvalds. Má vera að sú stefna
sem sagnaritunin tók á fyrri hluta 13. aldar
skýrist að miklu leyti af baráttu íslenskrar
höfðingjastéttar fyrir að skilgreina félags-
legan veruleika hennar í sína eigin þágu.
Lokaorð:
Menningarauðmagn og valdabrölt
Synir Hvamm-Sturlu voru af höfðingjaættum:
faðir þeirra hafði mannaforráð og sömuleiðis
móðurafi þeirra. Því hafa þeir fengið uppeldi
höfðingjasona sem tryggði þeim habitus
þeirrar stéttar sem mestu réð í íslensku sam-
félagi á 13. öld. Þeir höfðu sjálfsmynd, gildis-
mat og aðferðir við að vinna úr veruleikanum
sem voru höfðingjastéttinni eiginleg. Það
kemur því ekki á óvart að þeim skyldi takast
að verða höfðingjar, heldur að þeir skyldu all-
ir ná svo langt sem raun ber vitni, einkum þó
yngsti bróðirinn Snorri. Svarið við þeirri ráð-
gátu sýnist vera þríþætt:
I fyrsta lagi voru þeir uppi á tímum breyt-
inga í Evrópu og á íslandi. í Evrópu gerist
það að menntun verður veigameiri meðal
leikmanna en fyrr og nær sú þróun einnig til
Norðurlanda. A íslandi virðist hafa skapast
valdatóm með andláti Jóns Loflssonar sem
varð til þess að framgjarnir menn freistuðust
til að etja kappi við rótgróna höfðingja.
Jafnframt jókst aðdráttarafl norsku hirðar-
innar fyrir íslenska höfðingjasyni þegar nteiri
friður komst á þar í landi eftir róstur 12.
aldar. Um leið hafði Noregskonungur betra
tóm til að skipta sér af málum hér á landi.
í öðru lagi breyttust aðstæður á íslandi á
þann veg að höfðingjar komust í aðstöðu til
að sanka að sér meira af öllum þremur teg-
undum félagslegs auðmagns en áður var hægt:
efnahagslegu auðmagni, táknrænu auðmagni
og menningarauðmagni, en þessar þrjár teg-
undir auðmagns bjuggu yfir töluverðum
„margfeldis-“ eða „samlegðaráhrifum'1 að því
Ieyti að hver tegund gaf tækifæri til að ávaxta
aðrar. Sturlusynir virðast hafa verið leiknari
en aðrir við að koniast yfir þetta auðmagn og
nota það sér til framdráttar.
I þriðja lagi fóru höfðingjar að nýta betur
og á nýjan hátt það menningarauðmagn sem
til staðar var í samfélaginu. Hér virðist Snorri
hafa haft sérstöðu meðal bræðra sinna og er
ekki ólíklegt að uppeldi hans í Odda hafi gert
hann meðvitaðri en þeir voru um það hve
menningariðja gat styrkt stöðu þess sem ætl-
aði að hasla sér völl í samfélaginu.
En það fór ekki vel fyrir þeint frændum,
Snorra, Sighvati og Sturlu. Þeir komust ekki
eins langt og þeir stefndu og féllu fyrir and-
stæðingum sínum í baráttunni um völd. En
jaínvel þótt það hefði ekki gerst, er allsendis
óvíst hvort nokkur þeirra hefði náð takmarki
sínu. Þá skorti það táknræna auðmagn sem
l'ólst í því að vera af konungsælt, en lifðu á
tímum þegar hugmyndafræði konungsvalds-
ins var að ná hámarki í gervallri Evrópu, og
því takmarkað hve einslaklingur sem ekki var
af konungsætl gat klifrað hátt í þjóðfélags-
stiganum.
Að lokum: Hinn mikli menningarblómi
sem varð á Islandi á 12. og 13. öld er réttilega
lengdur við vöxt og vægi kaþólsku kirkjunnar
á þessum tíma, og hafa fræðimenn á síðustu
áratugum unnið mikið og gott starf við að
upplýsa okkur um það. En mörg af merkustu
verkunum voru samin af leikmönnum sem
annaðhvort voru höfðingjar eða voru í nábýli
við þá. Þess vegna á líka að skoða bók-
menntaafrek þessara tíma í ljósi þess að
menningariðja af ýmsu tagi var höfðingjum
nauðsynleg í þeirri innbyrðis santkeppni um
völd sem var svo ríkur þáttur í lífi þeirra.
Tilvísanir
* Grein þessi cr liður í stærri rannsókn á félagslegu rými á
síðari hluta þjóðveldisaldar sem ég er að vinna að með
Benedikti Eyþórssyni sagnfræðinema. Við undirbúning
að samningu hennar hef ég notið aðstoðar Benedikts og
er ég honum þakklátur fyrir.
1 „og Snorra líkaði illa.“ Slurlunga saga, Áma saga bisk-
ups, Hrafns sagu Sveinbjarnarsonar hin sérstaka I—II.
Ritstj. Örnólfur Thorsson (Reykjavík, 1988), bls. 253.
2 Sama hcimild. bls. 253.
3 Helgi Þorláksson, „Snorri Sturluson og Oddaverjar",
Snorri álta alda minning (Reykjavík, 1979), bls. 76-85. -
Sjá einnig Gunnar Karlsson, „Stjórnmálamaðurinn Snorri“,
í sama riti, bls. 23-51.