Ný saga - 01.01.2000, Blaðsíða 52

Torfi H. Tulinius
Mynd 1.
Pierre Bourdieu
(f. 1930) varð fyrst
þekktur fyrir bókina
La Reproduction
sem hann skrifaði
með Jean-Claude
Passeron og fjallar
um það hvernig
franska mennta-
kerfið viðheldur
stéttaskiptingunni
þótt yfirlýstur
tilgangur þess
sé að jafna félags-
legan mun.
ljóst er að í huga sagnaritarans liggja þræðir
milli bókmenntaiðju og þjóðfélagsstöðu sem
forvitnilegt er að athuga nánar. Það verður
gert með stuðningi af hugtökum sem franskur
félagsfræðingur, Pierre Bourdieu (f. 1930),
hefur verið að þróa undanfarna áratugi. Fyrst
verða þessi hugtök kynnt áður en komið
verður aftur að Snorra og bræðrum hans.
Félagslegt rými og þrjár
tegundir auðs
Lýsa má ævistarfi Pierres Bourdieus sem til-
raun til að skýra drotlnun og valdatogstreitu í
mannlegum samfélögum. Hann er dæmigert
afsprengi þeirrar gerjunar sent átti sér stað í
hug- og félagsvísindum í Frakklandi um mið-
bik 20. aldar. Grunnmenntun hans er í heim-
speki og hann er mótaður af fyrirbærafræði
þýska heimspekingsins Edmunds Husserls
(1859-1938), en hún hefur verið ríkjandi í
franskri heimspekihefð frá því á fimmla ára-
tugnum. I henni er Iögð áhersla á að mannleg
vitund vinnur skapandi úr því sem fyrir hana
ber. Því er það mikilvægur þáttur í aðferð
Bourdieus að líta á það hvernig einstaklingar
og hópar smíða sér mynd, kort, eða skýringu
á veruleikanum. Við þetta bætist að kenning-
ar Bourdieus eru að mótast þegar formgerð-
arstefnan er ríkjandi í hugvísindum og er
hann því einkar næmur fyrir venslum og
mengjum þeirra í mannlegu samfélagi.5
Þótt hann sé töluvert gagnrýninn á form-
gerðarstefnuna, má samt segja að eitt þekkt-
asta hugtak hans, habitus, eigi rælur að rekja
til þeirrar áherslu sem formgerðarsinnar
leggja á vensl fyrirbæra sem sameiginlega
mynda heild. Bourdieu gengur þó skrefinu
lengra en formgerðarsinnarnir því sam-
kvæmt honum er habitus ekki aðeins form-
gerð, heldur það sem hann kallar á l'rönsku
„une structure structurante“ sem mælli þýða
„formgerð sem formgerir“.6 Habitus er form-
gerð að því leyti að það er sal'n tengdra hug-
mynda, gilda, viðhorfa sem hver einstaklingur
tileinkar sér í uppvexti sínum og gerir að
sínum. En þessi formgerð býr lil aðrar form-
gerðir því hún mótar það hvernig einstakling-
arnir vinna úr því sem fyrir þá ber á ferli
þeirra: afstöðu þeirra til trúmála, þjóðfélags-
mála og stjórnmála, lífsstíl þeirra, smekk og
menningarneyslu, möguleika þeirra á að sam-
lagast ríkjandi þjóðfélagshópi.
Þannig sameinar Bourdieu á frjóan hátt
tvo meginstrauma í nútímahugsun (fyrirbæra-
fræði og formgerðarstefnu), en það hefur gert
honum kleift að setja fram kenningu um þátt
menntunar og menningar í því hvernig vald
dreifist í samfélaginu og hvernig það flyst frá
einni kynslóð til annarrar. í því sem hann
kallar félagslegt rýnti (l'r. espace social) keppa
einstaklingar um stöðu og völd og nota til
þess auðmagn (fr. capital) sem þeir hafa mis-
jafnan aðgang að í upphafi og eru í misgóðri
aðstöðu til að beita og ávaxta. Það sem gerir
hugmyndir Bourdieus einkar gagnlegar lil
dýpri skilnings á mannlegum samfélög-
um er að hann einblínir ekki á efnahagslegt
auðmagn, heldur sýnir samspil þess við það
sem hann kallar táknrænt auðmagn (fr. capital
symbolique) og menningarlegl (fr.capital
culturel). Táknrænt auðmagn er yfirráð yfir
þeim virðingarstöðum sem gildakerfi sam-
félagsins skapar, án þess að efni eða gáfur búi
nauðsynlega að baki. Dæmi um þetta eru
aðall í eldri samfélögum og kvikmyndaleikar-
ar, rokkstjörnur eða annað „fólk í fréttum" í
fjölmiðlavæddum nútímanum. Menningar-
auðmagn er þekking á og hæfni lil að vinna
með ýmiss konar efnivið menningarinnar
(tungumálið, listform, orðræðu valdsins, t.d.
lög, trú, tækni, o.s.frv.) en í því felst líka það
að deila sama smekk og ríkjandi valdhafar
og bera skynbragð á það sem þeir telja að hafi
gildi. Þessi tegund auðmagns er nátengd
fyrrnefndu habitusi, því mikilvæg l'orsenda
fyrir því að einstakiingi vegni vel í samfélag-
inu er að hann hugsi eins og valdastéttirnar,
formgeri reynslu sína af heiminum á svipaðan
hátt og þær og lagi sig að háttum þeirra.
Þannig sýnir hann með hátterni sínu hvaða
stétt hann tilheyrir.7 Þetta kallar Bourdieu
„fágun“ (fr. distinction) og er mikilvæg hlið
á menningarauðmagninu.8 Samspil þrenns
konar auðmagns skýrir hvernig einstakling-
um vegnar, hvernig þeir haga sér í hinu lelags-
lega rými og auk þess hvernig valdakerfið
bæði viðheldur sér og endurnýjar sig.y
Sú hugmynd Bourdieus að menntun og
önnur menningariðja séu í eðli sínu nátengd
50