Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1960, Side 26

56
TlMARIT VFI 1960
ar í Noregi gefa svona lítiS af sér á hverju ári. Raf-
magnið er einfaldlega verðlagt svo lágt vegna þess að
lánin eru til mjöglangs tíma, ég held allt upp í 60 ár.
Þá er önnur aðferð. Hún er sú, að selja rafmagnið á
verði, sem er jafnhátt því verði, sem neytendur verða
að borga fyrir sömu orku fengna annars staðar að,
t.d. fyrir rafmagn framleitt með kolum eða olíu. Raf-
magnið er þá verðlagt þannig, að verðið er miðað við
þann annan kostnað, sem þyrfti að greiða, væri það
ekki framleitt með vatnsafli. Þetta mundi þýða að raf-
stöðvarnar skiluðu miklum arði. Þetta er frá sjónar-
miði hagfræðinnar hinn rétti grundvöllur. Kostnaður er
alltaf kostnaður við það annað sem kemur til greina.
Kostnaður er „opportunity cost“.
1 raun og veru er einnig um að ræða þirðju aðferð-
ina, nokkuð frábrugðna hinum tveimur. Ég sagði að i
framleiðslukostnaðinum væru afskriftir. Efnahagslegi
grundvöllurinn fyrir þessum afskriftum er sá, að það er
verið að greiða slitið á vélum og húsum, slit mannvirkj-
anna. Við sjáum þess vegna að i þessu sambandi er
framleiðslukostnaðurinn ofreiknaður þegar lánin eru
stutt, þvi að þessi mannvirki endast miklu lengur en
20 ár, 40 ár eða jafnvel 60 ár. Vatnsaflstöðvarnar endast,
að því er menn álíta, samkvæmt fenginni reynslu, mjög
lengi. Ég efast um að verðmæti þeirra sé búið að 100
árum liðnum hvað þá heldur á 20 árum. En þetta þýð-
ir auðvitað að afskriftimar eru í raun og veru, frá
efnahagslegu sjónarmiði, allt of hátt reiknaðar. Af
þessu leiðir að hreinn arður af stöðvunum er vanreikn-
aður, reiknaður alltof lágt. Mér þætti ekki mikið þótt
arðurinn af Sogsstöðvunum sé reiknaður 10—15 millj.
kr. of lágur á hverju ári, aðeins af þessari orsök einni
saman.
Þegar þetta svo dregst allt saman, þá sjáum við að
niðurstaðan verður allmjög frábrugðin því sem ætti að
vera. Við sjáum t.d. að þegar stöð eins og Ljósafoss-
stöðin er að fullu afskrifuð, öll lán hafa verið greidd,
þá er náttúrulega framleiðslukostnaðurinn samkvæmt
lögum Alþingis, kominn niður í mjög lítið. Þá er raf-
magnið selt á gjafvirði. Og það er það sem gert er.
Um það bil fjórði parturinn af því rafmagni sem frarn-
leitt er við Sogsstöðvarnar er að mestu gefinn sam-
kvæmt ákvæðum laganna. En hér ætti að vera kært
tækifæri til þess að safna fjármagni til nýrra fram-
kvæmda með því að selja rafmagnið frá þeim stöðvum,
sem verið hafa afskrifaðar, og selja það á sama verði
og rafmagn kostar frá nýjum stöðvum. Þetta er ekki
gert. Þess vegna er heildsöluverðið á rafmagninu frá
Soginu núna ekki nema helmingur af þvi verði, sem er
á rafmagni sem framleitt er úti um landið. Kaupendur
á orkusvæði Sogsvirkjunarinnar, sem kaupa beint af
henni, fá rafmagnið að hálfu gefins. Þetta er náttúru-
lega óréttlæti gagnvart öðrum íbúum landsins, sem
hafa orðið að biða eftir sínum rafvirkjunum, þar sem
Sogið hefur haft forgang. Hjá þjóð sem brýnt vantar
fjármagn til margvíslegra nytsamlegra framkvæmda, sem
myndu gefa þjóðinni mikið í aðra hönd, er það ekki mikið
fjármálavit að gefa rafmagn í stórum stíl, einsog gert
er. Hér er ein ónytjuð uppspretta fjármagns. Orkuverin
eiga að vera uppspretta nýs fjármagns. Þau eiga að
vera lyftistöng nýrra framkvæmda.
Við þetta má svo bæta, að sumir hlutir verða ekki
metnir beint i tölum. Dr. Gunnar Böðvarsson mælir
með því að fjármagnið verði látið fara meira í iðnað, en
minna í þá hluti aðra, sem gefi miklu minna af sér.
En hvað getum við lengi byggt upp iðnað og aukið
iðnaðinn og sett upp nýjar iðngreinar, ef við hættum
virkjununum og höfum ekki nóg rafmagn handa iðn-
aðinum? Sannleikurinn er auðvitað sá, að virkjanirn-
ar eru undirstaða hinnar svokölluðu iðnvæðingar.
Af því sem ég hefi sagt hér að framan um arðsemi
virkjananna, þá er augljóst, að þegar á að fara að draga
meiri háttar ályktanir um hagkvæma notkun fjár-
magnsins, þá er nauðsynlegt að skyggnast á bak við þau
atriði sem eru á yfirborðinu, og ekki er hægt að kalla
annað en fyrirkomulagsatriði, án þess að þau hafi sjálf-
stætt, efnahagslegt innihald. En það er því miður sann-
leikurinn um mikinn hluta allra kostnaðarreikninga.
Dr. Gunnar Böðvarsson hefir komizt að þeirri niður-
stöðu, að hér á landi væri aukningin á þjóðartekjun-
um, miðað við það fjármagn, sem lagt er í framleiðsl-
una, ótrúlega lítil.
Um þetta atriði vildi ég gera fleiri athugasemdir.
Fyrst ætla ég að gera nokkrar athugasemdir við út-
reikningana. Torfi Ásgeirsson flutti á sínum tíma fram-
söguerindi á fundi í Hagfræðafélagi Islands, sem birt
var í ,,Úr þjóðarbúskapnum", og skýrir hann þar frá
nokkrum útreikningum á stofnfjárstuðlum. Er tímabil-
inu frá 1940 til 1958 þar skipt í þrennt. Niðurstaða út-
reikninganna er sú, að fyrir miðtímabilið, það er frá
1945 til 1951 sé stofnfjárstuðullinn neikvæður. Nú get-
ur hver sem vill trúað því, að aukin fjárfesting valili
því að þjóðartekjurnar minnki. En ég held að flestir
hljóti að sjá, að það er eitthvað meira en lítið bogið
við reikningsaðferðina, miðað við það markmið, sem
hún á að þjóna.
Dr. Gunnar Böðvarsson hefur stuðzt við þessa reikn-
inga að öðru leyti en því, að hann hefur aðeins tekið
tímabilið frá 1948 til 1957, — þ.e.a.s. 10 ár — og komizt
að þeirri niðurstöðu að aukningin á þjóðartekjunum,
sem byggist á fjárfestingunni, sé mjög lítil, eða 0,3%
á ári þetta tímabil. Telur hann þetta bera vott um
furðulegt ástand og gagnrýnir efnahagsmálastjórnina.
Það sem sérstaklega vekur athygli er náttúrulega
það, að það skuli vera tímabil í hagsögu þjóðarinnar,
sem þjóðartekjurnar minnka, og það á tímum sem við
annars teljum mikla framfaraöld. Þó er það ekki óal-
gengt meðal ýmsra þjóða að á tímabili minnki þjóðar-
tekjurnar, og engum dettur í hug að halda að þetta
stafi af því að fjárfestingin sé engin eða neikvæð. En
hér gerist þetta á framfaratímum. En þessi niðurstaða
ætti að sýna mönnum að breytingar á þjóðartekjunum
eru háðar margvíslegum hlutum öðrum en fjárfesting-
unni.
Fyrst er það, að þjóðartekjurnar eru mjög háðar
verzlunarkjörunum, og þau breytast ótrúlega mikið. Á
árunum frá 1946 til 1951 t.d. versnuðu verzlunarkjör-
in um 30%. Þá er það aflinn. Hafið er ekki alltaf
jafn gjöfult. Ég mundi segja, að aflamagnið í róðri
sé ekki að verulegu leyti háð fjárfestingunni í sjávar-
útveginum í heild, en aflamagn í róðri hefur sveiflast
gífurlega á undanförnum árum. Það hefur skakkað um
þriðjung á örfáum árum, en aflamagnið í róðri er að
miklu leyti mælikvarði á framleiðni þýðingarmesta
þáttar sjávarútvegsins.
Þegar þessir tveir þættir eru teknir saman, aflamagns-
breytingarnar, sem stafa af breytingu á örlæti fiski-
miðanna, og hins vegar breytingarnar á verzlunarkjör-
unum, þá eru áhrifin á gjaldeyristekjurnar miklar.
Þegar hvort tveggja fer saman, að verzlunarkjörin eru
17