Læknablaðið - 15.10.1995, Síða 19

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
713
manna til lífs, frelsis og eigna (sem þeir hafa
aflað með sanngjörnum viðskiptum eða þegið
að gjöf/í arf) sé virt skilyrðislaust. Lögð er
áhersla á að hér sé ekki um venjulega skipta-
kenningu að ræða (um réttláta skiptingu lífs-
gæða), enda leiði slík kenning jafnan á endan-
um til augljóss ranglætis (23), heldur sögulega
tilkallskenningu, um það hvernig fólki hafi
verið leyfilegt að slá eign sinni á hluti í upphafi
og hvernig þeir færist síðan milli manna eftir
eðlilegri samskipta- eða markaðskeðju. John
Locke, faðir þessarar frjálshyggju, taldi Guð
almáttugan hafa gefið okkur jörðina til sam-
eignar en gæði hennar gætu ekki orðið einstök-
um mönnum að gagni nema einhver leið væri
til að ná eignarhaldi á þeim. Það geri menn
svo, á réttlátan hátt, með því að „blanda“ það
sem þeir færa úr skauti náttúrunnar með vinnu
sinni, svo fremi 1) að þeir skilji eftir nóg af
jafngóðum hlutum í sameign handa öðrum og
2) taki ekki meira en þeir geta notað sjálfir
áður en það skemmist (24). Frægasti frjáls-
hyggjuheimspekingur síðari ára, Robert
Nozick, bætti því hins vegar við að þessir tveir
fyrirvarar Locke væru óþarfir svo framarlega
sem menn slægju eign sinni á hluti án þess að
ganga á rétt annarra, það er að segja aðrir
stæðu ekki lakar að vígi eftir eignartökuna en
áður (25). Þegar eign hefur skapast á réttlátan
(sögulegan) hátt með þessu móti er það helbert
ranglæti að svipta fólk henni, til dæmis með
skattheimtu — nema þá skattheimtu sem ein-
ungis stendur undir lágríki; ríkisvaldi sem held-
ur uppi lögum og reglu en sinnir ekki öðrum
verkum, síst af öllu tekjujöfnun. Að liðsinna
fátækum og öðru undirmálsfólki er ekki rétt-
lætis- heldur gustukaverk sem margir munu
vissulega vinna af fúsum og frjálsum vilja en
ranglátt er að knýja fólk til með valdboði, enda
raski slíkt lögmálum hins frjálsa markaðar.
Frjálshyggjumenn leggja því til c) markaðs-
kvarða á forgangsröðun í heilbrigðismálum,
sem og öðrum málaflokkum.
Frjálslyndisstefnan (liberalism) þiggur ýmis-
legt að láni bæði frá jafnaðarstefnunni og
frjálshyggjunni. Frjálslyndissinnar eru sam-
mála hinni fyrri um að ýmiss konar ójöfnuður
sé óréttlátur, einkum sá sem stafar af ólíku
slembiláni okkar í happdrætti náttúrunnar (við
hvaða aðstæður, heilsufarslegar, félagslegar,
menningarlegar, við fæðumst og svo framveg-
is). Þeir eru aftur sammála hinni síðari um að
mikilsvert sé að gefa jafningjum kost á þátt-
töku í heilbrigðu kapphlaupi um lífsgæðin, en
grípa ekki jafnan inn í og eyða því forskoti sent
þar myndast. Réttlætishugmynd frjálslyndis-
stefnunnar er þannig sú að einstaklingar hafi
sem jafnastan rétt til og kost á að fylgja lífs-
stefnu sinni, hver sem hún kann að vera. Mark-
miðið er „sanngjörn jöfnun lífskosta“ (26); op-
inber afskipti skuli stuðla að því að gera borg-
urunum jafnhátt undir höfði, til dæmis með
mennta- og heilbrigðiskerfi, þannig að sem
flestir eigi raunhæfa möguleika á að þreyta
lífshlaupið, hversu fótfráir sem þeir reynast svo
á endanum. Eitt frægasta afbrigði frjálslyndis-
stefnu á síðari árum er réttlætiskenning John
Rawls. Samkvæmt henni tryggjum við réttláta
skipan mála í hverju tilviki með því að gera
okkur í hugarlund hvernig fólk „undir fávísis-
feldi“ (það er fólk sem vissi að það kæmi til
með að búa í viðkomandi samfélagi en ekki
hver staða þess þar yrði) vildi haga málum. Og
eitt af því sem við yrðum sammála um undir
fávísisfeldinum er, að dómi Rawls, að eyða
öllum ójöfnuði frumgæða lífsins nema því
aðeins að slíkur ójöfnuður sé líka þeim til hags-
bóta sem verst eru settir (27). Frjálslyndissinn-
ar eru mislit hjörð, þó að grundvallarsýnin sé
hin sama, enda fjölhyggjumenn (plúralistar)
um gæði; engin lífsstefna sé fyrirfram betri en
önnur heldur gefum við þeim gildi með vali
okkar (28). Af frjálslyndisstefnunni má því
leiða margvíslega mælikvarða á forgangsröðun
í heilbrigðiskerfinu og af þeim mun ég síðar
fjalla um d) hendingarkvarða, e) kosninga-
kvarða, f) gœðaárakvarða og g) lífskosta-
kvarða.
Síðasta réttlætiskenningin sem er málþarfa
hér er nytjastefna (utilitarianism). Hún sker sig
úr hópi hinna sem kynntar hafa verið með því
að afneita því að réttlætið sé frumgildi siðlegr-
ar breytni. Réttlæti, sem falist geti í öllum
áhersluþáttunum sem þegar hafa verið nefnd-
ir, þar á meðal verðskuldun og óskertum eign-
arrétti, sé að vísu geysimikilvægt en enn meira
máli skipti þó að ákvörðun sé rétt (það er auki
heildarhamingju heimsins (29)) en réttlát. Það
teljist til dæmis tæpast réttlátt að taka hluti
ófrjálsri hendi en slíkt geti þó stundum verið
nauðsynlegt þegar í harðbakkann slær, til
dæmis þegar sá kostur er einn á að bjarga lífi
manns að stela handa honum mat. Nytja-
stefnumenn leggja til h) nytjakvarða til lausnar
hverjum skiptavanda, meðal annars í heil-
brigðismálum.