Læknablaðið - 15.11.1995, Blaðsíða 7

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
771
Merki Félags íslenskra röntgenlœkna. Hönnuður merkisins er
Sigurður V. Sigurjónsson röntgenlœknir.
Þat var eitt eðli, að jörðin var grafin í hám
fjallatindum og spratt þar vatn upp, ok þurfti
þar eigi lengra at grafa til vatns en í djúpum
dölum. Svá er ok dýr ok fuglar, at jafnlangt er
til blóðs í höfði ok fótum. Önnur náttúra er sú
jarðar, at á hverju ári vex á jörðunni gras ok
blóm, ok á sama ári fellr þat allt ok fölnar, svá
ok dýr ok fuglar, at vex hár ok fjaðrar ok fellr
af á hverju ári. Þat er in þriðja náttúra jarðar,
þá er hon er opnuð og grafin, þá grær gras á
þeiri moldu, er efst er á jörðunni. Björg ok
steina þýddu þeir móti tönnum og beinum
kvikenda. Af þessu skilðu þeir svá, at jörðin
væri kvik ok hefði líf með nökkurum hætti, ok
vissu þeir, at hon var furðigliga gömul at aldar-
tali ok máttug í eðli. Hon fæddi öll kykvendi,
ok hon eignaðist allt þat, er dó. Fyrir þá sök
gáfu þeir henni nafn ok tölðu ætt sína til henn-
ar.“
Kannski er nýjasta afbrigði þessarar hug-
myndar svonefnt mannhorf (the anthropic
principle), sem segir að alheimurinn með sína
eðlisfræðilegu fasta, sé sniðinn að athugandan-
um, manninum, og sjái alheimurinn þannig
sjálfan sig í skuggasjá mannsins. Hinn miðlægi
maður verður eins og mælistika alls.
En svo að við komum niður á jörðina aftur
eitt augnablik, þá hefur Röntgen ekki aðeins
gert vísindunum kleift að kafa inn í svarthol
mannslíkamans (microcosmos) án innrásar í
hann (non-invasivt), heldur enn dýpra, bæði
inn á við og út á við. Vísindin hafa með aðstoð
þessara geisla kafað niður í heim öreindanna
(nanocosmos) og leitt í ljós gerð rafeindahvolfa
frumeindanna og hvernig frumeindirnar raða
sér og byggja upp kristalla (crystalographia).
Þannig uppgötvaðist hinn tvöfaldi hringstigi
sameindar erfðaefnisins, DNA.
Nú á síðustu árum hafa menn svo kafað út í
regindjúp himingeimsins með röntgengeisla að
leiðarljósi og skoðað hin ósýnilegu svarthol.
Uppgötvast hafa svokallaðar röntgenstjörnur.
Ein þeirra er í stjörnumerkinu Svaninum og
kallast Cygnus X-l. Þar sjá menn með ljós-
sjónaukum bláa risastjörnu, sem hringsnýst
ásamt ofurþungum ósýnilegum fylgihnetti um-
hverfis sameiginlegan þyngdarpunkt. Hér er
því um tvístirni að ræða.
Á efri forsíðumynd þessa blaðs sést hvernig
lofttegundir sogast frá bláu stjörnunni og
mynda hvirfil umhverfis ósýnilegan fylgihnött-
inn. Þessi hnöttur hefur einhvern tímann verið
skínandi risastjarna, sem er nú útbrunnin og
rokin að mestu út í geiminn. En öskustóin, sem
eftir varð hefur þó verið svo efnismikil og
þyngdarsviðið svo sterkt, að hún hefur hrunið
saman með slíku afli að ekkert gat losnað úr
viðjum hennar, ekki einu sinni ljós, og jafnvel
ekki fuglinn Fönix. Þess vegna er hún ósýnileg
og kallast fyrirbærið svarthol (black hole). í
miðju þess er svokölluð sérstæða (singularity),
þar hverfur tími og rúm. Þar ríkir óendanleik-
inn. Við erum að komast á heimsenda.
Svarthol er enn einn ávöxtur almennu af-
stæðiskenningar Einsteins, þótt Einstein sjálf-
ur vildi ekki gangast við þessu afkvæmi sínu,
sem raunar aðrir unguðu út. Cygnus X-1 rönt-
genstjarnan er fyrsta og besta hugsanlega dæm-
ið um svarthol, sem menn hafa hingað til upp-
götvað. Einfaldasta vísindalega skýringin á
fyrirbærinu og þeim gífurlegu orkuhvörfum,
sem mynda þvflíka geislauppsprettu, er hið
geysisterka þyngdarsvið umhverfis svartholið.
Þegar efnið frá fylgistjörnunni fellur niður í
dauðadjúp þyngdarsviðsins breytist staðorka í
hraðaorku, sem síðan birtist í gífurlegum hita,
sem nær því stigi, sem samsvarar rafsegulöld-
um með tíðni röntgengeisla.
Þetta er sambærilegt við það sem gerist í
röntgetækinu, sem sést á neðri forsíðumynd-