Læknablaðið - 15.11.1995, Qupperneq 21

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
783
Upphaf röntgenlækninga á íslandi
Brautryðjandinn
Ásmundur Brekkan
The commencement of radiology in Iceland — the
pioneer
Brekkan A
Læknablaðið 1995; 81: 783-9
This essay deals with the pioneering work of Dr.
Gunnlaugur Claessen (1881-1948), who introduced
radiology into Iceland under very adverse condi-
tions in 1914. His lifelong work and progress as a
leader and teacher within that field is described. Dr
Claessen was the founder and first chief of the
Roentgen-Department of Landspitalinn University
Hospital, from 1930 till his death.
Inngangur
Er Wilhelm Konrad Röntgen hafði skýrt frá
uppgötvun sinni á jónandi geislum sem höfðu
einstaka eiginleika til að smjúga um vefi, og
gert grein fyrir eðlisfræðilegum eigindum
þeirra á eftirminnilega skýran hátt í frægri
grein sinni, Uber eine neue Art von Strahlen, í
tímariti raunvísindadeildar háskólans í
Wúrzburg, rétt fyrir áramótin 1895-1896,
breiddist sú vitneskja um allar jarðir með ótrú-
legum hraða. Skýringanna á því hve fljótt
menn brugðust við, bæði í Evrópu og Banda-
ríkjunum, er að finna í þeirri staðreynd að um
þetta leyti voru starfræktar öflugar eðlisfræði-
deildir við flestar stærri menntastofnanir, þró-
un og rannsóknir á raftækni og rafsegulfyrir-
bærum voru talsvert langt á veg komnar og
fyrir hendi ýmis þau tól sem á þurfti að halda til
framleiðslu á X-geislunum, eins og Röntgen
sjálfur nefndi þá.
Innan eins árs frá uppgötvun Röntgens voru
komin í notkun tæki, sem á þess tíma mæli-
kvarða voru vel nýtileg til orkugjafar, og sér-
Frá röntgen- og myndgreiningardeild Landspítalans, 101
Reykjavík.
smíðaðir katóðulampar til umbreytingar ork-
unnar í jónandi geisla. Háspennar og milli-
spennar voru þegar til á alniennum markaði,
meðal annars vegna símalagna og ýmissa raf-
orkuframkvæmda. Þetta gerðist ekki einvörð-
ungu í stóru löndunum, Þýskalandi, Bretlandi
og Bandaríkjunum. Á Norðurlöndum voru
menn mjög fljótir að taka við sér, til dæmis
voru komin fjögur röntgentæki í notkun í Dan-
mörku fyrir aldamótin 1900. Fyrsta tækið sem
sett var upp á sjúkrahúsi þar var tekið í notkun
á Kommunehospitalet 20. október 1896!
Um aldamótin og reyndar um nokkurt árabil
þar á eftir voru hins vegar ekki fyrir hendi
neinar þær forsendur hér á landi til að innleiða
þessa tækni. Ekki þarf að fjölyrða um ástand
mála til lands og sjávar um aldamótin; þjóðin
rétt að byrja að rétta úr kútnum eftir tveggja
alda náttúruhamfarir, fátækt og umkomuleysi,
vegakerfi ekkert, þilskip örfá og verslun enn
að miklu leyti í höndum útlendinga. Þrátt fyrir
stjórnarskrá og Alþingi má segja að ísland hafi
verið á svipuðu róli og einstök ömt í Dana-
veldi, þó án þeirrar samhjálpar, fjárhagslega
og félagslega, sem eðlilega leiddi af nábýlinu
innan Danmerkur sjálfrar.
Um aldamótin var íbúafjöldi alls landsins um
80.000, í Reykjavík bjuggu 6850 manns, en
fjölgaði í 11.500 á næstu 10 árum.
Áratuginn eftir aldamótin ríkti hér mikil og
öflug þjóðernis- og framfarastefna. Orsakir og
hvatar þess voru af ýmsum toga: Ungmennafé-
lags- og lýðmenntahreyfing var að eflast, en
ekki síst olli flutningur ráðherraembættis inn í
landið straumhvörfum, svo og aukin umsvif
verslunar og útgerðar. Þá var stofnun Háskóla
íslands árið 1911 allri menntun og menningu
augljóslega ómælanleg lyftistöng. Ýmsar aðrar
tækniframfarir, svo sem vega- og orkumál,
sátu þó enn nokkuð á hakanum.
Þetta er lausleg lýsing á ástandinu sem blasti