Læknablaðið - 15.11.1995, Blaðsíða 59

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
813
íðorðasafn
Málfar á fræðslufundum
Fyrir nokkru hlýddi undirrit-
aður á læknisfræðilegan fyrir-
lestur, sem haldinn var á virðu-
legum fræðslufundi á íslenskri
sjúkrastofnun. Auk fyrirlesara
og fundarstjóra höfðu tugir
manna úr ýmsuin starfshópum
safnast saman til að hlýða á for-
vitnilega frásögn af fræðilegum
nýjungum í tiltekinni grein.
Fyrirlesarinn hafði augljóslega
lagt mikla vinnu í undirbúning-
inn og vildi án efa sýna fræðun-
um og áheyrendum sínum fulla
virðingu. Hann var vel greiddur
og vel klæddur og notaði aug-
ljósa þekkingu sína á efninu til
að vekja hrifningu og áhuga við-
staddra. í>ó var eins og honum
hefði ekki kornið í hug að tiiefn-
inu hæfði vandað íslenskt mál-
far. Erlendu sletturnar gengu
yfir áheyrendur eins og fyrir-
lesarinn væri þátttakandi í
óformlegum kaffistofuumræð-
um í þröngum hópi jafningja.
Nýjustu hugtökin á fræða-
sviði fyrirlesara birtust flest í
ensk-amerískum útgáfum án
þess að tilraun væri gerð til ís-
lenskunar. Sárast var þó að
hlusta á slettur í stað algengra
og almennt viðurkenndra ís-
lenskra fræðiorða. Notað var
heitið cancer í stað krabba,
tumor í stað æxlis. malign í stað
illkynja. benign í stað góðkynja,
extension í stað útbreiðslu, infil-
tration í stað íferðar, organ í
stað líffæris og lesion í stað
meins eða meinsemdar. Að
auki var erlendum vefja- og líf-
færaheitum óspart slett: mucosa
í stað slímhúðar, submucosa í
stað slímhúðarbeðs, colon í stað
ristils og pancreas í stað briskirt-
ils. Loks voru ýmis almenn er-
lækna 71
lend orð notuð án þýðingar: op-
eration í stað aðgerðar, problem
í stað vandamáls, correlation í
stað samanburðar og combina-
tion í stað samsetningar. Fram-
antalið hefði flest mátt lagfæra
án mikillar fyrirhafnar og án
þess að fyrirlesturinn yrði hlað-
inn óskiljanlegum nýyrðum.
Nýju hugtökin, sem hvergi er að
finna í læknisfræðiorðabókum,
eru hins vegar erfiðari viðfangs
og skal fyrirlesari í reynd ekki
gagnrýndur vegna þeirra. Hitt
má þó benda á að Orðanefnd
læknafélaganna er ávallt reiðu-
búin til aðstoðar.
Carcinoma in situ
Starfshópur Orðanefndar
ræddi nýlega um hugtakið
carcinoma in situ. I Iðorðasafni
lækna er það nefnt staðbundið
krabbamein, en það er að mati
undirritaðs ekki nægilega sér-
tækt heiti. Læknisfræðiorðabók
Stedmans skilgreinir carcinoma
in situ á þann veg að um sé að
ræða meinsemd sem einkennist
af þeim frumubreytingum sem
tengjast ífarandi krabbameini,
en er bundin við þekju og án
vefjafrœðilegra ummerkja um
ífarandi vöxt. I sama streng taka
aðrar skilgreiningar. Læknis- og
líffræðiorðabók Wileys bætir
því við að meinsemdir af þessu
tagi finnist oftast í leghálsi og
húð, en einnig í berkju-, vél-
inda-, leggangna-, legslímu-,
maga- og ristilþekju. Til viðbót-
ar má nefna ganga og kirtil-
blöðrur í brjóstum. Almennt er
gert ráð fyrir að carcinoma in
situ sé vís fyrirboði ífarandi
vaxtar, krabbameins sem
þrengir sér inn í aðlæga vefi.
Þarna er sem sagt um að ræða
fullmyndað krabbamein, en þó
örsmátt og bundið við þekju
slímhúðar, húðar eða kirtils.
Nýlegt samheiti er intraepitheli-
al carcinoma, innanþekju-
krabbamein.
Situs er latneskt orð sem
vissulega er oft þýtt með ís-
lenska orðinu staður, en aðrar
tilgreindar þýðingar eru: lega,
staða, ástand, starf, afstaða og
bygging eða byggingarlóð. In
situ merkir þá einfaldlega: „á
stað“, og þá vísar heitið carcin-
oma in situ cervicis uteri í
krabbamein á einhverjum stað í
leghálsi. Merkingin er þó sér-
tækari en lesa má beint úr orð-
unum. Meinið skal vera bundið
við þekju leghálsslímunnar, en
má vera útbreitt innan þekjunn-
ar, til dæmis svo að það nái um
alla fjórðunga leghálsins. Heitið
má hins vegar ekki nota um ör-
lítið ífarandi krabbamein, þó
það sé bundið við einn af fjórð-
ungum leghálsins, því að ífar-
andi krabbamein er ekki lengur
innan þekju.
Setkrabbamein
I fyrrgreindri umræðu starfs-
hópsins kom fram sú hugmynd
að carcinoma in situ skyldi heita
setkrabbamein. Undirrituðum
líkar hugmyndin mjög vel. Orð-
ið set má finna í Orðabók
Menningarsjóðs og meðal til-
greindra merkinga eru: sœti,
bekkur, upphœkkaður pallur og
stóll. Heitið setkrabbamein má
því skilja þannig að um sé að
ræða krabbamein sem enn situr
kyrrt í sæti (seti) sínu. Heitið er
að auki lipurt og mun meðfæri-
legra en innanþekjukrabba-
mein.
Jóhann Heiðar Jóhannsson