Læknablaðið - 15.11.1995, Síða 19

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
781
rannsóknin leiddi af sér ör beggja vegna á háls-
inum. Fyrst var natríumjoðíð notað sem
skuggaefni, en reyndist bæði eitrað og slæmt.
Síðan tók við thóríum díoxíð sem var ekki
ertandi fyrir æðaveggi. Því miður gerði Moniz
sér ekki grein fyrir síðkomnum áhrifum thór-
íums sem safnaðist upp í lifur, milta og eitlum
og skildist ekki út. Thóríum hefur mjög langan
helmingunartíma og líffærin sem það er í verða
stöðugt fyrir alfageislun sem getur valdið ill-
kynja æxlisvexti 20-30 árum eftir að efnið sest
að. Þess vegna var notkun thóríums hætt
nokkrum árum síðar.
Skuggaefnin urðu sífellt betri, einnig fleygði
tækninni fram með tilkomu Seldinger aðferð-
arinnar árið 1953. í fyrstu höfðu menn reynt að
þræða æðalegg í gegnum nálar sem stungið var
í slagæð en leggirnir urðu að vera mjög fíngerð-
ir, og gátu þá ekki tekið á móti því skuggaefnis-
magni sem þurfti að sprauta inn á stuttum
tíma. Sænskur röntgenlæknir, Sven-Ivar Seld-
inger að nafni, fann upp aðferð sem fólst í því
að stinga nál í náraslagæðina og þræða inn
leiðara í gegnum nálina og þegar leiðarinn er
kominn dálítinn spöl inn í æðina þá er nálin
fjariægð og æðaleggur síðan þræddur yfir leið-
arann. Þannig var æðaleggurinn með sama
grófleika og nálin og hindraði það blæðingu
meðfram leggnum. Æðaleggnum er síðan stýrt
í skyggningu á þann stað sem rannsaka á. Að-
ferðin er eins einföld og hún er snjöll.
Röntgentækin urðu einnig fullkomnari og á
markaðinn komu tæki sem leyfðu töku mynd-
runa og loks „digital subtraction" æðamynda-
tökutækni. Röntgenlamparnir urðu sífellt
betri. Mikil þróun varð í mögnunarþynnum
sem skipti sköpurn í myndgæðum og síur voru
þróaðar. Sama er að segja unt filmurnar, fyrst
voru notaðar glerplötur og síðan pappírsmynd-
ir. Fyrsti pappírinn sem var útbúinn sérstak-
lega fyrir röntgenmyndir var settur á markað-
inn af Kodak árið 1901. Pappírinn var meðfæri-
legri en glerið en ekki eins næmur. Filmur fóru
að ryðja sér til rúms en það var ekki fyrr en 1918
sem Kodak setti á markaðinn filmur, sem tóku
öllum fyrri filmum fram og einnig glerplötun-
um. Þeirra tíma röntgenlæknar voru íhalds-
samir og vildu ekki sleppa glerplötunum, og
því tók breytingin yfir í filmur sinn tíma. Sjálf-
virkar framköllunarvélar tóku við af hand-
framkölluninni og loks kom dagsljósframköll-
un, sem minnkaði þörfina á myrkvunarher-
bergjum og jók afköst röntgendeildanna.
Tölvusneiðmyndatækin
Fyrsta tölvusneiðmyndatækið var kynnt
1972 af Godfrey Hounsfield hjá EMI Limited í
London. Hann fékk nóbelsverðlaunin fyrir
þessa uppgötvun árið 1979. Þá opnuðust mögu-
leikar á því að skoða sneiðmyndir og greina á
milli mismunandi mjúkvefja og meta röntgen-
þéttni þeirra, þéttnieiningin í þessari tækni er
einmitt kennd við hann, kölluð Hounsfield ein-
ing. Með þessari tækni var úr sögunni að eitt
líffæri skyggði á annað, og hægt var í fyrsta
skipti að skoða lifur, bris, nýru og fleiri mjúk-
vefjalíffæri með röntgengeislum án skuggaefn-
isgjafar.
Það var austurrískur stærðfræðingur sem ár-
ið 1917 sýndi fram á að þrívíddarmynd af hlut
væri hægt að skapa úr fjölmörgum tvívíðum
myndum af hlutnum. En það er einmitt lög-
málið á bak við tölvusneiðmyndatæknina, þó
menn hafi ekki gert sér grein fyrir því á þeim
tíma að nýta mætti þennan möguleika í læknis-
fræðilegum rannsóknum.
Fyrsta tölvusneiðmyndatækið, EMI Mark I
tækið, var sett upp snemma árs 1972 á Atkin-
son Morley’s sjúkrahúsinu í London. Það tæki
var eingöngu fyrir höfuðrannsóknir. Fljótlega
voru þróuð tæki fyrir aðra líkamshluta. í fyrstu
tók hver sneið langan tíma, fjórar til fimm
mínútur, en á tækjunum sem á eftir komu
minnkaði tökutíminn sífellt. í nýjustu tækjun-
um nú er hægt að rannsaka allt brjóstholið, og
sjúklingur stöðvar öndun aðeins einu sinni í
stað þess að halda niðri í sér andanum fyrir
hverja sneið sem tekin er. Með tilkomu tölvu-
sneiðmyndarannsókna á höfði varð bylting í
greiningu höfuðáverka og margra sjúkdóma í
heila, og leystu þessar rannsóknir í mörgum
tilfellum slagæðamyndatökuna af hólmi.
Nýjar myndgreiningaraðferðir
Að lokum má nefna tvær aðrar myndgrein-
ingaraðferðir, ómskoðun og segulómunar-
rannsókn. Hvorug þessara aðferða nýtir sér
röntgengeislun og eiga að því leyti til ekki sam-
leið með aðferðunum hér að framan. Þessi
greiningartækni er nú notuð á röntgendeildum
flestra stærri sjúkrahúsa samhliða röntgen-
rannsóknum.
Ómsjáin
Fyrsta vel heppnaða notkunin á ómsjá í
greiningarskyni var gerð af austurrískum lækni
Karl Dussik og bróður hans Friedrick sem var