Sagnir - 01.04.1985, Side 26

FÉLAGSHYGGJA OG FRELSISÁST
Garðar Gíslason stórkaupmaður. Hann
deildi mjög á samvinnuhreyfinguna
og sagöi hana njóta ýmissa lögbund-
inna sérréttinda.
hornanna á milli og úr er að verða
hið hættulegasta fjárglæfraspiI.“15
Skrif þessi urðu til þess að höfðað
var mál á hendur Morgunblaöinu
og farið fram á 200 þúsund krónur í
skaðabætur. Forsendan var sú að
skrifin spilltu fyrir lánstrausti Sam-
bandsins. Á sáttafundi tókst sam-
komulag um að ritstjóri Morgun-
blaösins tæki ummælin til baka og
bæðist afsökunar á þeim, en í stað-
inn féll Sambandið frá skaðabóta-
kröfunni.16
Þessi átök stóðu fram yfir lands-
kjör í júlí 1922, en þá lognuðust þau
út af.
„Verzlunarólagið“
Haustið 1922 gaf Björn Kristjáns-
son, kaupmaður og alþingismaður
og fyrrum bankastjóri og ráðherra,
út bækling er hann nefndi Verzlun-
arólagiö. í bæklingnufn gagnrýndi
Björn mjög samvinnubreyfinguna
og Sambandið, sem hann taldi rót-
ina að verslunarólaginu. Takmark
samvinnumanna væri að útrýma
allri kaupmannastétt úr landinu og
því takmarki átti að ná með stofnun
Tímans, Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga og Samvinnuskólans.
Björn beindi spjótum sínum eink-
um að Sambandinu og samábyrgð
samvinnufélaga. í fyrsta lagi hefði
Sambandið notað samábyrgðina til
að smala kaupfélögunum undir sinn
hatt. Þau hefðu tekið lán og notað
tryggingar í stað þess að afla veltu-
fjár. Sama hátt hefði Sambandið
haft en til þess að það gæti gengið
varð að veita stjórn þess svo víð-
tækt vald, að stjórnir kaupfélaganna
væru svo til réttlausar heima fyrir.
Sambandið hefði lánað kaupfélög-
um utan þess og bundið þau þannig
á skuldaklafa. Einnig hefði aðstoð
Landsbankans komið til, en hann
hefði sýnt tregðu á að lána kaupfé-
lögum er stóðu utan Sambandsins.
í öðru lagi hefði sjálfskuldar-
ábyrgðin og skuldasöfnun Sam-
bandsins og kaupfélaganna haft
þau áhrif á stöðu félagsmannanna,
að þeir hefðu afsalað sér öllu fjár-
hagslegu frelsi, etv. fyrir lífstíð.17
Fólk gæti ekki sagt sig úr stórskuld-
ugum félögum,
því úrsegjanda ber að borga
skuldirnar, að minsta kosti að
sínu leyti, og það mun hann
sjaldnast geta gert. Hann verður
því að öllum líkindum að vera í
félaginu á meðan það eða hann
lifir, þó honum sé það þvernauð-
ugt. .. Þegar nú Sambandið sjálft
skuldar svo miljónum skiftir, þeg-
ar það skuldar minst á árinu, þá er
augljóst að löglega getur enginn
félagsmaður sagt sig úr Sam-
bandinu né kaupfélögunum.18
í þriðja lagi gagnrýndi Björn úr-
ræði Sambandsins vegna erfiðleika
áranna 1920-1922. Reynt hefði
verið að nota landssjóð sem forða-
búr og til ótakmarkaðra lána í gegn-
um Landsverslun. Sambandið hefði
látið Landsverslun gefa kvittun fyrir
skuldum, sem það hefði ekki greitt
fyrr en síðar. Með réttu hefði því
hluti skulda þess verið gjaldfallinn
um tíma. Þá hefði Sambandið tekið
að innheimta skuldir félagsmanna á
allharðneskjulegan hátt og skorað
á kaupfélagsstjóra að skuldbinda
kaupfélagsmenn til að láta Sam-
bandinu í té allar framleiðsluvörur
sínar. Vænlegast til að vinna bug á
verslunarólaginu taldi Björn að
leggja niður Sambandið og reka
kaupfélögin án samábyrgðar.19
Björn hafði þann hátt á dreifingu
Verzlunarólagsins að senda það
ókeypis í pósti út um land. Jónas
Jónsson frá Hriflu sagði að bæk-
lingurinn hefði verið sendur í sér-
stöku bréfi stíluðu á bændur í Borg-
arfirði og að sýslumaður Borgfirð-
inga hefði sést með blíðu brosi dreifa
ritinu meðal bænda. Björn sendi
einnig samvinnumönnum bækling-
inn, ma. Jónasi og Tryggva Þór-
hallssyni, og var ritið líka til sölu í
bókaverslunum. Bæklingurinn mun
hafa borist inn á flest sveitaheimili
landsins og viða í þéttbýli.20
Samvinnumenn
svara fyrir sig
Enda þótt bæklingur Björns væri
prentaður í sömu prentsmiðju og
Tíminn höfðu Tímamenn ekki haft
neinar spurnir af framtaki Björns.
Fyrstu fregnirnar af Verzlunarólag-
inu bárust til herbúða samvinnu-
Björn Kristjánsson, kaupmaður og al-
þingismaður og fyrrum bankastjóri og
ráðherra. Bæklingurinn, sem hann
gaf út og nefndi Verzlunarólagið, olli
miklu fjaörafoki í rööum samvinnu-
manna.
24 SAGNIR