Sagnir - 01.04.1985, Side 82

FRELSI OG FRAMSÓKN
líklegra er, aö til þess séu fleiri
ástæöur, þá mynduðu bændur í
tveim hreppum í Suður-Þingeyjar-
sýslu verðkröfufélög (samkaupafé-
lög) árið 1844. Tókst þeim að bæta
sér verslunina nokkuð, en róðurinn
var erfiður því að við öfluga kaup-
menn var að etja. Lausakaupmenn
voru þá helsta vonin, en þeir brugð-
ust þegar síst skyldi. Lögðust sam-
tök þessi því af um 1850. Næsta
áratuginn voru slík samtök um
verslun reynd á Norðurlandi og víð-
ar, en þau voru öll sama marki
brennd.23
Innlend verslunarfélög
Það var fyrst um 1870 að upp risu
innlend verslunarfélög með góðum
árangri. Það voru félög með
áhættufjármagni, hlutafélög, sem
réðu yfir eigin skipum og fylgdu
verslun sinni á erlendar hafnir.
Gránufélagið og Félagsverslun við
Húnaflóa náðu mestum þroska og
aldri af þessum félögum.
Ekki verður þess vart að Jón Sig-
urðsson ætti beinan þátt í stofnun
þessara félaga, en hann gerðist
málsvari þeirra. Um sama leyti
verður viðhorfsbreyting hjá Jóni
varðandi verslunarmálin.
í ritinu ,,Lítil varningsbók handa
bændum og búmönnum á íslandi“
fjallar Jón um ástand og framtíð
atvinnuvega landsmanna, og kem-
ur þar að versluninni. Hann telur
verslunarfrelsið mikils um vert, og
vill í engu hvika frá því. Með tíman-
um muni það verða til þess að
íslendingar nái versluninni í sínar
hendur. Áfram vill hann að bændur
taki sig saman um verslun, en nú
leggur hann áherslu á fastan
félagsskap sem nái yfir fleiri en eina
sveit og stuðli þannig að traustari
grunni þeirra. Hann vill að slík sam-
tök reisi sér jafnvel vöruskemmur til
að geyma afurðir félagsmanna, og
að þau beini versluninni til kaup-
manna sem tryggi bestan hag til
lengri tíma litið. Best telur hann
Jón Sigurðsson. Á yngri árum var
hann kiassískur frjáishyggjumaöur.
henta, að slík félög skipti við inn-
lenda kaupmenn og efli þannig inn-
lenda verslunarstétt.24 Áherslan er
enn á innlenda borgarastétt, en hún
átti eftir að breytast.
/ Nýjum félagsritum árið 1872
hafnar Jón Sigurðsson hinni gömlu
leið verðkröfufélaganna og telur
hana algerlega ófullnægjandi. Nú
þurfi allar sveitir að skipuleggja sig í
verslunarfélög á borð við Gránufé-
lagið og Húnvetninga, en þessum
félögum lýsir hann rækilega. Þessi
félög bænda muni flytja verslunar-
þekkingu til landsmanna, efla versl-
unarstétt í landinu og kaupstaði. En
mestu varði að þessi félög hafi
sjálfsforræði í verslunarefnum öll-
um, og hann kveðst sjá, að ,,í versl-
unarfélögunum og góðri stjórn
þeirra er fenginn einn hinn bezti og
vissasti vísirtil sjálfsforræðis."25
Af þessu má sjá að áherslubreyt-
ing verður hjá Jóni. Hin færandi
verslun, þar sem útlendingar koma
siglandi yfir hafið og bjóða í afurðir
landsmanna, varónóg. Landsmenn
urðu að taka verslunina í eigin
hendur. En innlend verslunarstétt
var vanmegnug og ráð Jóns er félög
bænda um verslunina sem fylgi vör-
unni alla leið á markað og sæki sér
þar nauðsynjar sem flytja þarf inn.
Jón telur ekki hættu á að þessi félög
verði einokunarfyrirtæki þar sem
þau byggi á hag félagsmanna. Séu
þau lifandi og þátttaka almenn telur
hann einsýnt, að ,,þau gætu engan
einokað nema sjálf sig“.26
Af þessum orðum verður ekki
annað séð, en að Jón sé kominn inn
á einhvers konar kaupfélagsbrautir,
og að hann hafi fjarlægst hina
fremstu hugsuði frjálshyggjunnar,
sem höfnuðu hugmyndum sem
þessum. Mat Jóns á íslenskum
þjóðfélagsaðstæðum beindi honum
þessa leið. Á íslandi byggðist enn
allt á sveitunum, og uppgangur
kaupstaða var hægur. Því varð inn-
lend verslun að byggja á innlendum
framleiðendum, bændunum.
í samhengi
Skoðanir Jóns Sigurðssonar á
verslunar- og atvinnumálum eru
dæmigerðar fyrir þann hugmynda-
straum sem ráðandi var á Vestur-
löndum um hans daga. Frjálshyggj-
an vildi auka framfarir einstaklinga
og þjóðfélaga með auknum hag-
vexti. Leiðin til aukinna framfara var
sú að láta afskipti hins opinbera af
atvinnumálum vera sem minnst.
Þannig mundi hið óhefta, náttúrlega
eðli viðskipta og annarra mannlegra
athafna tryggja bestan ávöxt fyrir
einstaklingana og þjóðíélögin í
heild. Lykillinn að öllu saman var
samkeppni; virk samkeppni rataði
hagkvæmustu leiðina.27 Þarna má
sjá undirtóninn í skrifum Jóns Sig-
urðssonar um verslunarmál íslend-
inga og kröfunnar um frjálsa verslun
allra þjóða.
Annað var sameiginlegt. hinum
klassísku frjálshyggjumönnum síð-
ustu aldar. Þeir töldu að efnahags-
málum væri stjórnað af æðri lög-
málum, sem menn gætu aðeins
reynt að gera sér grein fyrir, en
aldrei breytt. Þar var komin hin
ósýnilega hönd, sem stýrði ákvörð-
unum einstaklinganna á rétta
braut.28 Sífellt tal Jóns um hið nátt-
úrlega eðli verslunar er af sama
toga spunnið.
80 SAGNIR