Sagnir - 01.06.1994, Síða 25

Það uar eimmgis gófugt og glœsilegt'fálk scm settist aá á Islandi.
Fegursta og tilkomumesta tímabilið í
sögunni telur Jón vera fornöldina. Bygg-
mgarsaga landsins sé ekki aðeins sönn og
areiðanleg heldur einnig fogur, „því það
er um leið saga um frelsisást og karl-
niannlegt sjálfstæði“. Forfeður vorir hafi
tignað og tilbeðið frelsið í hjarta sínu og
það sýndu þeir „með því að leggja í söl-
urnar fyrir það alt, sem hjartanu er talið
helgast og dýrmætast: óðul, ffændur og
fóstuijörð, eftir að þeir voru búnir að
fóma því blóði sínu á vígvellinum".19
Þannig hafi Island orðið síðasti griðastað-
ur þjóðfrelsis á Norðurlöndum.
Nú er umdeilanlegt að hvaða marki
frelsisbarátta er rómantískt fýrirbæri og
hvort ekki eigi frekar að rekja hana til
frjálslyndisstefnunnar. í þessum tveimur
stefnum liggur þó grundvallarmismunur í
aherslum á frelsið ef að er gáð. Frjáls-
lyndisstefnan boðar nýjar hugmyndir og
nýtt þjóðfélag byggt á þeim hugmynd-
um. Rómantíkin heldur á lofti hug-
myndum af gömlum merg og að þjóðfé-
lag framtíðarinnar eigi að byggjast á rót-
um fortíðar. Þær áherslur ráða alfarið
nkjum í fýrirlestrum Jóns Aðils.
Athyglisvert er að skoða hve víða Jón
telur frelsið hafa sett mark sitt á íslenskt
þjóðfélag í fornöld. Þetta má meðal ann-
ars lesa í lýsingu hans á íslensku kirkjunni
í elstu tíð:
Þetta fýrirkomulag, sem var á kirkju-
skipuninni á Islandi í elstu tíð, er svo
gjörólíkt því, sem var í öðrum lönd-
um, að heita má að kirkjan hefði hér
alveg sérstakan blæ og sérstakt snið.
Flún varð í alla staði frjálsleg og þjóð-
leg og svaraði í sínu insta eðli ná-
kvæmlega til þjóðlífsins í heild
sinni. . .Þetta snið á íslensku kirkjunni
er auðsjáanlega runnið af sömu rótum
og stjórnarskipunin. Sjálfstæðistilfinn-
ing einstaklingsins nýtur sín til fulls
innan vébanda kirkjunnar engu síður
en innan vébanda allsheijarstjómar-
20
ínnar.
Reyndar taldi Jón þetta frelsi hafa sína
annmarka, kirkjuna hafi skort vald gegn
taumlausu sjálfræði, en hrifning hans er
engu að síður fölskvalaus. Og það er ekki
einungis í kirkjunni sem frelsi og sjálf-
stæði einstaklinga setti mark sitt á mann-
lífið. Börnin voru bráðþroska og „mjög
snemma fullorðinsleg í orðunt sínum og
athöfnum, og bryddir stundum á þroska
og skilningi langt um aldur fram“. Þessu
til sönnunar greinir Jón frá afrekum Egils
Skallagrímssonar í bernsku og telur
ástæðuna einfalda: „Þessi þroski barn-
anna stendur óefað í sambandi við sjálf-
ræði þeirra i uppvextinum. Engin tilraun
er gerð til að hefta frelsi barnanna, ekkert
óttablandið eftirlit með hverju skrefi,
eins og nú tíðkast.“21 Það voru ekki ein-
ungis börnin sem nutu sjálfræðisins,
heldur einnig kvikfénaður manna sem
fjölgaði sér ört vegna þess að hann gekk
frjáls og sjálfala vetur og sumar. „Er það
segin saga, að lífsfjör og þróttur bæði
manna og dýra eykst um allan helming
þar er frelsi drotnar og sjálfræði."22
En frelsið átti sín endimörk. Þrátt fýrir
að vera undirstaða allrar velmegunar taldi
Jón frelsið vera vandmeðfarið „tvíeggjað
sverð“. Þetta sverð átti eftir að reynast
þjóðinni örlagaríkt í baráttunni fýrir frelsi
sínu og sjálfstæði. Sundrungin, erfða-
fýlgjan frá keltneska þættinum, reyndist
Islendingum þung i skauti. Eftir glæsta
fomöld tók að halla undan fæti vegna of
ríkrar áherslu Islendinga á einstaklings-
frelsið, sem hallaði á rétt þjóðfélagsins:
íslendingar létu sér mest ant um að
tryggja frelsi og sjálfstæði einstaklings-
ins, og það varð eigi gert nema með
því að halla rétti þjóðfélagsins. Þeir
létu hjá líða að skipa öflugt fram-
kvæmdarvald í landinu. Afleiðingin
varð sú, að einstaklingarnir uxu þjóð-
félaginu yfir höfuð og virtu lög og rétt
að vettugi. Alt lenti í óstjórn og aga-
leysi, og svo fór að lokum, að þetta
þjóðfélag, sem í upphafi vega sinna
stóð með svo miklum blóma, varð út-
lendum þjóðhöfðingjum að bráð,
þegar frant liðu stundir.2’
Þarna bendir Jón á víti til varnaðar. Lær-
dómurinn sem Islendingar gætu dregið af
sögunni væri sá að þeir verði að standa
saman, bæði til verndar hagsmunum
hvers einstaklings og þjóðarinnar í heild.
I rómantískri sagnaritun var lögð rik
áhersla á að sagan gæti leiðbeint mönn-
um við byggingu framtíðar og hér ætlaði
Jón fortíðinni að vera leiðarljós í sjálf-
stæðisbaráttu íslensku þjóðarinnar.
Merkilegt er að skoða hver þáttur
SAGNIR 23