Sagnir - 01.06.1994, Blaðsíða 67

Heimdraganum hleypt
• . . Og unga kynslóðin kveður
firði og heimahaga
og heldur í bæinn.- . . .
(Tómas Guðmundsson, 1933)
Reykjavík Baldvins
Einarssonar, 1829
I verinu vandist eg á margt óþarfligt,
tel eg þaránteðal sérílagi yðjuleysi . . .
hér vandist eg einnig á brennuvíns-
dryckjur, kafFeþamb og tóbaksbrúk-
un . . .3
Aður en lengra er haldið er gott að
skoða litla mynd:
A þessum tíma er Rcykjavík ckki amiað
en dálítið þorp. Hi'm er varla nema Jfjórar
moldargötur, Aðalstrœti, Austurstræti, Hafn-
arstræti og Túngata. Suðurgatan er þó byrjuð
að myndast, á liorninu við Túngötu stendur
liús madamc Ottesen, ástkonu Dillons lá-
varðar. Húsin cru fest úr timbri og steini og
við livert þeirra cr stór afgirtur kálgarður. Enn
er engin stytta á grasi grónuttt Austurvellinum
og við hann stendur aðeins apótek monsieur
Mollers og dómkirkjan.4
I húsunum búa einkum danskir kaup-
menn og embættismenn, en niðri við
sjóinn eru þurrabúðimar. Þar hokrar
vinnufólkið sem yfirgaf sveitirnar til þess
að draga fram lífið á sjósókn. Það er þetta
fólk sem er bændunum þyrnir í auga og
því em það þurrabúðirnar sem bændurn-
ir eiga við þegar þeir formæla spillingu
þéttbýlisins.
Eftir Baldvin Einarsson liggja fjögur
ársrit af Armanni á Alþingi, sem hann gaf
út á stúdentsárum sínum í Kaupmanna-
höfn. I fýrsta heftinu, líkt og hinum síð-
ari, bregður Baldvin sér í líki sögu-
mannsins Ármanns, sem segir þjóðinni
uppbyggilega dæmisögu af mönnum sem
eru til fýrirmyndar og mönnum sem eru
það ekki. Því að Baldvin var sannur upp-
lýsingarsinni og vildi umfram allt fræða
íslenska alþýðu, hjálpa henni að hjálpa
sér sjálf. Með íslenskri alþýðu átti Bald-
vin einkum við bændur og bændafólk;
lausafólk taldist ekki með, því að lausa-
mennska var bönnuð með lögum, enda
átti hún að vera ákaflega mannskemm-
andi. Duglegir og hyggnir bændur voru
til fýrirmyndar en lausamenn og þurra-
búðarmenn voru það ekki.
Sagan sem Baldvin segir í fýrsta árgangi
Armanns er fýrst og fremst siðferðisleg
dæmisaga, sem sett er fram í samræðu-
formi. Baldvin lætur Ármann ræða við
þrjá menn, þá Sighvat, Önund og
Þjóðólf, sem hver um sig er fulltrúi
ákveðinnar manngerðar í íslensku samfé-
lagi. Sighvatur er efnilegur Islendingur
en hinir tveir eru hálfgerðir gallagripir.
Fyrir Ármanni liggur að gera þá að betri
mönnum og takist honum það, er hann
búinn að ryðja burtu þeirn hindrunum
sem standa í vegi fýrir nýjum og fram-
farasinnuðum Islendingum.
I upphafi eru mennirnir þrír staddir á Al-
þingi á Þingvöllum, þar sem þeir bíða
eftir Ánnanni. Hans er von með nýjar
fréttir af því hvernig best sé að haga
rekstri bús. Þjóðólfur er ákaflega fornleg-
ur í hugsunarhætti og skemmst er frá því
að segja að hann er fulltrúi stöðnunar í
þjóðfélaginu, tákn kyrrstöðu eða jafnvel
afturfara.3 Þegar Sighvatur leggur til að
notað sé sauðatað sem áburður auk kúa-
mykjunnar, neitar Þjóðólfur því algjör-
lega og segir, „ecki get eg verið að bera
sauðataðið á völlinn, hvorki gerði hann
faðir minn sálugi það, og ecki heldur
hann afi minn“.6 Þessi afstaða er vitan-
lega eitur í beinum Ármanns, sem brýnir
fýrir mönnunum að leita þekkingar og
nota skynsemina til þess að fara hag-
kvæmustu leið í hverju efni.
Onund má hins vegar sjá sem samnefnara
þéttbýlisins og er honuni teflt fram gegn
hinum sanna, íslenska bónda. Hann er
lausamaður, sem hefúr spillst mjög af því
að búa í Reykjavík. Hann talar dönsku-
skotna íslensku og milli þess sem hann
rær til fiskjar gerir hann ekki neitt. Iðju-
leysið er því orðið Önundi tamt, sem
sést glögglega á þeim vonum sem hann
gerir sér um að Ármann hafi fundið upp
einhveija kraftaverkamaskínu, sem láti
„orfin slá, og hrífurnar raka, af sig sjálf-
um, og uppá einhvoiju meðali til að láta
grasið spretta, og fiskana hlaupa á land.“7
Ekki er heldur vafi á því að hann brúki
tóbakið og þyki brennivínssopinn góður.
Reykjavíkurbúinn fær því heldur slæma
einkunn hjá Baldvini en viðhorf hans til
þéttbýlisins birtist einkum i gegnum lýs-
ingar á því holla lífi sem sveitin býður
upp á. Því lætur Baldvin sögumanninn
Ármann setjast með þeim félögum, til að
vanda um fýrir þeim með dæmisögu af
bónda sem afvegaleiðist í lífmu. Sá heitir
Þorlákur, og sýnir lífshlaup hans glöggt
hvaða gildi skyldu í hávegum höfð i heil-
brigðu samfélagi.
Þorlákur missti foreldra sína ungur og
var settur niður hjá bónda þeim, „er
bestur var maður og ráðvandastur í allri
sveitinni."8 Þar leið Þorláki vel, höfð var
fýrir honum hin kristilegasta hegðun,
auk þess sem hann lærði að lesa og draga
til stafs. Mikilvægustu lexíuna hlaut Láki
þó þegar bóndinn lá banaleguna. Hann
kallaði drenginn til sín og sagði við hann:
Elskaðu guð og óttastu, sem hefir skap-
að þig, og giort þér svo mikið gott;
kappkostaðu að uppfýlla þær skyldur,
sem hans orð uppáleggur þér . . . láttu
þér einkum vera annt um að ná full-
komnun i því kalli, sem þú þá gétur
fýrirséð að muni falla i þitt skaut; en
umfram allt ætla eg nú að leggja þér
það uppá hjartað . . . að láta eckért það
tækifæri hjálíða, sem þér býðst, til að
gjora þínum meðbræðrum gott.'
Hér er kominn kjarninn í því góða
siðferði, sem Baldvin Einarsson rak áróð-
ur fýrir. Elskan til guðs skyldi móta hvert
verk og skyldur hvers ntanns ræktar eftir
bestu getu. Hvaða stöðu sein menn
kynnu að bljóta, ætti ætíð að vinna að
fullkomnun innan verkahrings hennar.
Hið síðasta sem bóndinn sagði var þó
ekki síst mikilvægt, því að með lijálp við
meðbræður átti hann einkum við að
„leiðbeina einum, sem villur fer, greiða
vandræði, og vísa oðrum veg til vel-
gengni og gleði."1" Hvað er það sem
Baldvin reynir ef ekki það? Þannig ætl-
aðist hann til þess að allir ynnu að betrun
landsmanna.
Þessar hfsreglur dugðu þó ekki einar
sér, sem sést þegar lengra er komið í ævi-
sögu Þorláks. Því að samkvæmt kenn-
ingunni um eðlislægt ístöðuleysi manns-
ins, þurfti strangan aga til þess að halda
hveijum og einum á þröngri braut
dyggðanna. Þegar Þorlákur hafði verið
niðursetningur hjá bændum sem minna
hugsuðu um heill heimilisfólksins, bænd-
um sem héldu ekki að hjúurn sínum
mikilvægi góðrar og stöðugrar vinnu,
leiddist hann til leti og ómennsku og
endaði sem lausamaður. Lausamennskan
var þannig hæsta stig siðferðilegrar spill-
ingar, þar sem vinnumaðurinn hafði
SAGNIR 65