Sagnir - 01.06.1997, Page 26

kirkjan og aðrar kirkjur í biskupsdæminu
séu í mikilli hrörnunarhættu því ekki sé
hægt að halda þeim í skikkanlegu
ástandi.” Svar við bænaskjali þessu fékkst
strax árið 1593 og er á þá leið að kon-
ungur bað umboðsmann sinn hér á landi
(væntanlega hirðstjóra) að deila út (líklega
að hafa umsjón með dreifingu á) því
timbri sem til var í landinu. Auk þess
sagðist konungur ætla að sjá til þess að
meira timbur yrði flutt til landsins, sér-
staklega til klausturjarðanna og þvi svo
deilt út eftir nauðsyn.391 bréfi konungs til
TageThott árið 1560 þar sem hann bað
um timbur í skip sín við Island, kemur
fram að skortur virðist hafa verið á timbri
í grennd við Kaupmannahöfn sjálfa. Þetta
gæti verið einn hluti af skýringunni á
dræmum timbursendingum til landsins.®
Ur Skálholtsbiskupsdænri, nánar tiltek-
ið sunnlendingafjórðungi, kom svo kæru-
skjal til konungs frá Oddi Einarssyni
superintendent árið 1592 þar sem kvartað
var yfir því að brestur hafi verið svo mik-
ill á rekum og skógum að menn gátu
ekki haldið kirkjum og jörðum við á
sómasamlegan hátt og innan skamms
myndu bæirnir eyðast og kirkjurnar falla
ef ekkert yrði að gert. Þar með var kon-
ungur beðinn að senda eitt skip þriðja
eða fjórða hvert ár til Eyrarbakka sem
hlaðið væri timburborðum sem kaupa
mætti fyrir sanngjarnt verð og fyrir
timbrið væri hægt að greiða með vöru
sem gjaldgeng teldist i landinu.4'
Tillaga konungs í bréfi frá árinu 1608
bendir til þess að ekki hafi hans hátign
lagt sig sérstaklega vel fram um að fylgja
úrbótabeiðnum Islendinga eftir. Hann
bendir á að á jörðum krúnu og kirkju
víða um land standi þýsk verslunarhús og
þau megi nú bijóta niður og nota timbrið
úr þeim í kirkjur og býli þeirra.42
Því miður virðast klögumálin um
ónógan við koma að litlu gagni þar sem
enn var kvartað, nú árið 1631 yfir því að
skipviður sá senr fluttur er til landsins hafi
verið lélegur og gagnslítill. Þá hafi færin
verið styttri en dýrleikanum hæfði og
svipað átti við um léttavöru, greniborð og
timbur hafi verið almennt rýrara en taxt-
inn bauð.43 Einokunarverslunin hefur því
augljóslega farið jafn illa með Islendinga í
timburmálum eins og öðrum. Landsmenn
virðast samkvæmt þessu hafa verið háðir
innfluttum viði 1631 þrátt fýrir að ársins
1630 sé í annálum getið sem mikils
trjárekaárs fýrir Suðurlandi.44 I þessu sam-
bandi má benda á að þegar Skálholtsstað-
ur hætti að reka skútu sina hljóta allir
viðarflutningar af fjarlægum rekafjörum
stólsins að hafa orðið mun þyngri í vöf-
um en áður var.
Hvað varðar timburaðfong til viðhalds
kirkna sem annarra bygginga eftir sið-
breytinguna virðist allt hafa stefnt til verri
vegar. Auk þess sem skipum með timbur
innanborðs fækkaði og gæði þess viðar
sem hingað kom minnkuðu virðist jafn-
framt hafa orðið alvarlegur brestur á reka
a.m.k. kringum 1592 hver sem skýringin
á því kann að vera.Vegna rofinna verslun-
artengsla við Noreg þar sem ávallt var
góðan við að fa, má hugsa sér að sveiflur i
viðarreki við Islandsstrendur hafi haft af-
drifaríkari afleiðingar fýrir landsmenn eft-
ir siðbreytingu en áður var.
Dæmi um breytingar: Skálholt
Vald miðaldabiskups var samkvæmt
kirkjulögum og kristinrétti forna mjög
viðamikið, nrun meira en vald superint-
endenta eftir siðbreytingu og voru undir
konung settir. I kafla í kristinrétti Arna
Þorlákssonar um forræði biskups á kirkj-
um og eignum þeirra kemur hið algera
vald hans yfir bæði kirkjustofnuninni og
byggingum hennar vel fram:
Biskup vor skal kirkjum ráða. Og svo
öllum eignum þeirra og svo öllum
kristnum dómi. ... Ef kirkja brennur
eða lestist, svo að aðra þarf að gera, þá
skal kirkju þar gera sem biskup lofar, og
svo nrikla sem hann vill, og þar kirkju
kalla sem hann vill.45
„Áratugurinn sem fór í
byggingu kirkju Ögmundar
fór sem sé nær allur í skrif-
finnsku og stapp við kon-
ungsvaldið í tíð Gísla ..."
Nærtækt er að taka Skálholt sem dæmi
um þær breytingar sem urðu á bolmagni
manna til að byggja og halda við kirkjum
þar sem heimildum um kirkjur staðarins
hefur nú verið safnað í eitt rit.4<’ I heim-
ildum um Skálholtskirkjur endurspeglast
jafnframt sú umbreyting sem varð á sjálfu
biskupsembættinu við breytinguna frá
rómverskum yfir til Lúthersks siðar.
I biskupaannálum sínum frá 1605 segir
Jón Egilsson frá umsvifum Ogmundar
biskups við kirkjusmíðina í kjölfar brun-
ans um 1530. Samkvæmt frásögn Jóns
hafði biskup yfirumsjón með smíði dóm-
kirkjunnar og er það i fullu samrænti við
kristinrétt Arna. Ogmundi tókst að visu
ekki að gera kirkjuna fokhelda á tólf
mánuðum eins og æskilegt hefði verið
samkvæmt kristinréttarákvæðunum en
gerði aftur á móti aðrar ráðstafanir, þ.e.
byggði búðina þar sem hægt var að við-
hafa helgihald staðarins meðan á bygg-
ingu kirkjunnar stóð. Ut frá orðalaginu
mætti einnig lesa út úr frásögninni að
forkirkjan hafi, þegar hún var tilbúin, tek-
ið við hlutverki búðarinnar sem umgjörð
um helgihaldið. Leikir jafnt sem lærðir
lögðu til við til kirkjusmíðarinnar og kot-
ungar um allan Flóa og í Grímsnesi sáu
um að flytja dmbrið frá Eyrarbakka til
Skálholts. Ekki væri fráleitt að ætla að
menn hafi þegið eitthvert aflát fýrir flutn-
inginn og dllögin miðað við hvað var í
boði í sumum máldögum kirkna i lok 15.
aldar. Það mætti einnig búast við því að
aflátsárafjöldinn hafi verið í réttu hlutfalli
við magn timbursins sem gefið var og það
að hér var um dómkirkju að ræða. Þá er
einnig athyglisvert við frásögn Jóns Egils-
sonar að hann segir að biskup hafi ríkt í
tíu ár eftir kirkjusmíðina og gæti þetta
verið vísbending um hina miklu valda-
stöðu Ögmundar biskups, þ.e. um hann
er talað eins og konung.47
Þrátt fyrir þessi stórmannlegu umsvif
Ogmundar við aðtektir var kirkjan heil
10 ár í byggingu og fljótlega kom í ljós að
hún þarfnaðist verulegra viðgerða við.
Hluti af skýringunni á því hversu fljótt
kirkjan hrörnaði hlýtur að liggja í hinum
langa byggingartíma hennar þar sem
óvarið timbur getur ekki hafa haft sérlega
gott af því að veðurberjast i sunnlensku
slagviðri um margra ára skeið áður en
það komst undir þak eða var tjöruborið.
Eftir siðbreytinguna má segja að skylda
biskupa til að líta eftir kirkjubyggingum
hafi haldist. A.m.k. er skýrt kveðið á um
það í kirkjuskipan Kristjáns III. Aftur á
móti hefur sú breyting orðið á að super-
intendentinn þurfd nú að senda afrit af
vísitasíuúttektum kirkna, annars vegar til
konungs og hins vegar umboðsmanns
hans þ.e.a.s. hirðstjóra.48 Þarna hafði því
afgerandi breyting átt sér stað þar sem
biskup virðist í þessum efnum bæði settur
undir konung og hirðstjóra sem óbreyttur
embætdsmaður krúnunnar. Þegar kaþ-
ólskur biskup tók við embætti gaf hann
út svokallaða skipan þar sem hann setti
t.d. fram ákveðin helgisiðaboð sem gilda
áttu í biskupsdæmi hans. Það var því tím-
anna tákn að árið 1563 skuli það vera
hirðstjóri sem skrifar skipunarbréf um
kirkjusiði og kirkjusókn.49
24 SAGNIR