Sagnir - 01.06.1997, Side 32

Sagnir - 01.06.1997, Side 32
einhver Níels skáldi sem hafði einhvern tíma kveðið, eða oftar kannski, kveðið uppvakning ofan í dý ... mig rninnir nú helst að sá draugur hafi verið vakinn upp úti á strönd og sendur þarna inn í fjörð- inn til að drepa einhvern vissan mann.“21 Af framansögðu má ljóst vera að verk- svið Níelsar var vitt og enn hefur ekki allt verið nefnt. Níels vann einnig við smíðar og hleðslu grjótgarða, skriftir og yfirsetu. Hann hefur þó ekki verið laus við sam- keppni og margt bendir til að fleiri hafi verið í áþekkri stöðu og hann. Af þeint sökunr var Níelsi í nöp við rnargt skáldið en þar fór fremstur í flokki Sigurður BreiðQörð. I skýr- ingargrein segir Ni- els frá því að alþýða manna hafi farið að dá kvæði Sigurðar umfram þá verð- leika sent í þeim væru fólgnir. Til að bæta gráu ofan á svart voru „margir, er ei gátu stillt sig um að benda mér til að sjá, hvaða flón eg mætti vera, að eg skyldi ekki hafa vit á að þegja, þegar þvílíkur snillingur kvæði sem BreiðQörð væri.“22 Hatur Níelsar magn- aðist og þegar honum barst til eyrna að Sigurður sjálfur væri farinn að gagnrýna kvæði sín tók hann til við níðkvæðagerð og líkti hann þar skáldbróður sínum m.a. við svin. Hér kvikna spurningar er varða samfélagsástand þessa tíma. Hvað liggur að baki tíðum kvæðadeilum manna á borð við Níels og hvað geta þær sagt okkur um tímann? Er óflekkað mannorð mönnum mikilvægara um miðbik 19. aldar en t.d. i lok hennar? Amtmaður með óhreint mannorð? 1 ítarlegri rannsókn Gísla Agústs Gunn- laugssonar á réttarfari 19. aldar veltir hann fyrir sér tegundum dómsmála sem tekin voru fyrir skv. dómabókum í Eyjafjarðar- sýslu og Gullbringu- og Kjósarsýslu um miðbik aldarinnar, ber þau saman við fjölda og tegundir dómsmála í lok aldar- innar og les breytingar á aldarfari út úr niðurstöðunum.23Teknir voru fýrir firnrn flokkar afbrota, hórdómur, legorðsbrot og dulsmál, brot á atvinnustéttalöggjöfmni, þjófnaðir og skuldamál. Hér verða niður- stöður rannsóknarinnar ekki tiundaðar frekar en augum hins vegar beint að fækkun meiðyrðantála undir lok aldar- innar sem lesa má úr sörnu bókunr. Á árabilinu 1851-1859 var fjöldi meið- yrðamála í Eyjafjarðarsýslu þrettán eða alls 9,1% af heildarfjölda dómsmála en þeim hafði fækkað í ellefu ntál á árabilinu 1890-1899 en þau voru þá 2,6% þeirra ntála sem tekin voru fyrir. Þó að fjölda málanna hafi ekki fækkað nema um tvö er hlutfallslega fækkunin meiri. Af því má lesa að öðrum afbrotum hafi fjölgað á kostnað þessa málaflokks en í Gullbringu- og Kjós- arsýslu eru tölurnar meira afgerandi. Þar fækkar meiðyrðamálum úr sex í tvö á sama árabili, úr því að vera 9,2% allra dómsmála í að vera 1,6% af heildarfjölda. Það er ávallt vand- meðfarið að lesa úr tölurn af þessu tagi og ýmislegt sem get- ur haft áhrif á niður- stöðurnar. Er fjöldi þeirra dómsmála sem tekinn er fyrir lýsandi fýrir heildar- fjölda þessara mála í raunveruleikanum og er fækkunin nógu afgerandi til þess að hægt sé að taka mark á henni? Hér er rétt að velta fýrir sér hversu hátt hlutfall nið- kvæða og persónulegra deilna manna á hverjum tíma leiða til meiðyrðamála. Kvæðadeila Níelsar og Sigurðar Breið- fjörðs endaði t.d. ekki með dómsmáli og þó að Níels hafi samið fjölda annarra níð- kveðlinga, og verið óvar í orðum sínum um náungann, var honum aldrei stefnt. Það gæti reynst heillavænlegra að lesa í skýringargreinar Níelsar og freista þess að meta það samfélagsástand sem ríkti. Af deilum hans við Sigurð Breiðfjörð og níð- kveðlingum hans að dæma virðist sam- keppnin hafa verið hörð og nálægð fólks í bændasamfélaginu gert ástandið eldfimara og nrenn viðkvæntari fyrir níði og nei- kvæðum ummælum. I einni skýringargreininni er Niels á ferð norður að Möðruvöllum í Hörgárdal til fundar við Bjarna amtmann Thoraren- sen. Áður en komið var á áfangastað blasti við Níelsi hindrun því á milli hans og Bjarna rann Hörgá ill yfirferðar. Níels skimaði yfir ána og sá þá að dóttir Bjarna, Steinunn, stóð hinum megin árinnar. Varpaði hann þá frant vísu: Hrekkjótt nokkuð Hörgá er, hún vill ekki lofa mér, beint yfir í hann Bjarna. Fyrst eg út má labba í Lón lítil er mér það dýrðar sjón, þó Steinka standi þarna. Að því búnu greinir Níels frá viðbrögð- um þeirra feðgina, Steinunn dóttir Bjarna brást hin versta við vísunni og viður- kennir Níels að það hafi verið einhverjar „ertingar" á milli þeirra en Bjarni amt- maður „hló að öllu saman“.24 Þó að sagan sé einföld á ytra borði ligg- ur flókið samband að baki henni. Ymsir sagnfræðingar hafa vísað til Bjarna Thorarensen þegar sýna á íhaldssamt við- horf yfirstéttarinnar á 19. öld til vinnu- hjúa og vistarbands.25 Hugmyndir hans stönguðust þar á við framsæknari mann- úðarstefnu upplýsingarinnar sem lagði aukna áherslu á einstaklingsfrelsi. Hann bar hugmyndir sínar fram i frumvörpum um húsmenn, vinnufólk og lausamenn á embættismannafundi árið 1839 sem hann batt vonir við að gætu spornað við þeirri lausung sem honum þótti rikja í garð þessa fólks. I bréfi hans til Gríms Jónsson- ar frá árinu 1836 kemur viðhorf hans í ljós: „Lausafólk er Atumein Lands vors, þetta vil eg vita og þetta mundir þú enn betur vita en eg ef þú hefdir fýrir sunnan verid, þar er yfirfliótanlegt af Fólki en Vinnufólk vondt, því — „eg gét verid laus ef eg vil“ heitir þad - leitadu siálfr ad Astædum móti þeim, þá sérdu allt betur en eg fæ sýnt.“21' Ofugt við það sem ætla mætti lagði Bjarni til að löggjöfin gegn lausafólki yrði milduð því aðeins þannig væri yfirvaldinu mögulegt að stjórna ferðum þess: „Lögin á móti þeim eru of- hörd og því er þeim illa fýlgt.“27 En hver er skýringin á hlátri Bjarna? Sagan ber að þeim Níelsi hafi verið vel til vina og á amtmaður þar samneyti við mann sem gengur þvert á yfirlýsta lífs- skoðun hans. Af lífshlaupi Níelsar virðist sjálfstæðisyfirlýsing sunnlenska vinnu- fólksins allt eins vel eiga við hann sem aldrei tolldi á santa stað. Hér kemur skýrt í ljós misræmi milli orða Bjarna og verka hans, nokkuð sem mönnum er eðlislægt en vill oft gleymast þegar greint er frá yf- irlýstum hugmyndum manna og áhrifum hugmyndastrauma. Amtmaðurinn Bjarni Thorarensen er ekki hinn sami í orði og á borði. Hann úthúðar lausamönnum og vinnufólki í bréfunt sínum en á svo góð samskipti við einn úr þeirra flokki. I vísu Níelsar standa Hörgá og Steinunn, dóttir Bjarna, sem hliðstæður. Bæði áin og stúlkan eru hindranir á leið skáldans til amtmannsins. Þessi söguatriði geta einnig gefið til kynna að samskipti mannanna tveggja séu ekki sjálfgefin í samfélaginu. Ef til vill kemur fyrirlitning yfirstéttarinnar frarn í viðbrögðum Steinunnar sem bregst „Þó að skáldskapariðkun hafi ekki verið talin fullgild starfsgrein eða stétt á 19. öld gegnir hún því hlutverki í sögum Níelsar að auka virðingu hans." 30 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.