Sagnir - 01.06.1997, Síða 32

einhver Níels skáldi sem hafði einhvern
tíma kveðið, eða oftar kannski, kveðið
uppvakning ofan í dý ... mig rninnir nú
helst að sá draugur hafi verið vakinn upp
úti á strönd og sendur þarna inn í fjörð-
inn til að drepa einhvern vissan mann.“21
Af framansögðu má ljóst vera að verk-
svið Níelsar var vitt og enn hefur ekki allt
verið nefnt. Níels vann einnig við smíðar
og hleðslu grjótgarða, skriftir og yfirsetu.
Hann hefur þó ekki verið laus við sam-
keppni og margt bendir til að fleiri hafi
verið í áþekkri stöðu og hann. Af þeint
sökunr var Níelsi í nöp við rnargt skáldið
en þar fór fremstur í
flokki Sigurður
BreiðQörð. I skýr-
ingargrein segir Ni-
els frá því að alþýða
manna hafi farið að
dá kvæði Sigurðar
umfram þá verð-
leika sent í þeim
væru fólgnir. Til að
bæta gráu ofan á
svart voru „margir, er ei gátu stillt sig um
að benda mér til að sjá, hvaða flón eg
mætti vera, að eg skyldi ekki hafa vit á að
þegja, þegar þvílíkur snillingur kvæði sem
BreiðQörð væri.“22 Hatur Níelsar magn-
aðist og þegar honum barst til eyrna að
Sigurður sjálfur væri farinn að gagnrýna
kvæði sín tók hann til við níðkvæðagerð
og líkti hann þar skáldbróður sínum m.a.
við svin. Hér kvikna spurningar er varða
samfélagsástand þessa tíma. Hvað liggur
að baki tíðum kvæðadeilum manna á
borð við Níels og hvað geta þær sagt
okkur um tímann? Er óflekkað mannorð
mönnum mikilvægara um miðbik 19.
aldar en t.d. i lok hennar?
Amtmaður með óhreint
mannorð?
1 ítarlegri rannsókn Gísla Agústs Gunn-
laugssonar á réttarfari 19. aldar veltir hann
fyrir sér tegundum dómsmála sem tekin
voru fyrir skv. dómabókum í Eyjafjarðar-
sýslu og Gullbringu- og Kjósarsýslu um
miðbik aldarinnar, ber þau saman við
fjölda og tegundir dómsmála í lok aldar-
innar og les breytingar á aldarfari út úr
niðurstöðunum.23Teknir voru fýrir firnrn
flokkar afbrota, hórdómur, legorðsbrot og
dulsmál, brot á atvinnustéttalöggjöfmni,
þjófnaðir og skuldamál. Hér verða niður-
stöður rannsóknarinnar ekki tiundaðar
frekar en augum hins vegar beint að
fækkun meiðyrðantála undir lok aldar-
innar sem lesa má úr sörnu bókunr.
Á árabilinu 1851-1859 var fjöldi meið-
yrðamála í Eyjafjarðarsýslu þrettán eða alls
9,1% af heildarfjölda dómsmála en þeim
hafði fækkað í ellefu ntál á árabilinu
1890-1899 en þau voru þá 2,6% þeirra
ntála sem tekin voru fyrir. Þó að fjölda
málanna hafi ekki fækkað nema um tvö er
hlutfallslega fækkunin meiri. Af því má lesa
að öðrum afbrotum hafi fjölgað á kostnað
þessa málaflokks en í Gullbringu- og Kjós-
arsýslu eru tölurnar meira afgerandi. Þar
fækkar meiðyrðamálum úr sex í tvö á sama
árabili, úr því að vera 9,2% allra dómsmála í
að vera 1,6% af heildarfjölda.
Það er ávallt vand-
meðfarið að lesa úr
tölurn af þessu tagi
og ýmislegt sem get-
ur haft áhrif á niður-
stöðurnar. Er fjöldi
þeirra dómsmála
sem tekinn er fyrir
lýsandi fýrir heildar-
fjölda þessara mála í
raunveruleikanum
og er fækkunin nógu afgerandi til þess að
hægt sé að taka mark á henni? Hér er rétt
að velta fýrir sér hversu hátt hlutfall nið-
kvæða og persónulegra deilna manna á
hverjum tíma leiða til meiðyrðamála.
Kvæðadeila Níelsar og Sigurðar Breið-
fjörðs endaði t.d. ekki með dómsmáli og
þó að Níels hafi samið fjölda annarra níð-
kveðlinga, og verið óvar í orðum sínum
um náungann, var honum aldrei stefnt.
Það gæti reynst heillavænlegra að lesa í
skýringargreinar Níelsar og freista þess að
meta það samfélagsástand sem ríkti. Af
deilum hans við Sigurð Breiðfjörð og níð-
kveðlingum hans að dæma virðist sam-
keppnin hafa verið hörð og nálægð fólks í
bændasamfélaginu gert ástandið eldfimara
og nrenn viðkvæntari fyrir níði og nei-
kvæðum ummælum.
I einni skýringargreininni er Niels á
ferð norður að Möðruvöllum í Hörgárdal
til fundar við Bjarna amtmann Thoraren-
sen. Áður en komið var á áfangastað blasti
við Níelsi hindrun því á milli hans og
Bjarna rann Hörgá ill yfirferðar. Níels
skimaði yfir ána og sá þá að dóttir Bjarna,
Steinunn, stóð hinum megin árinnar.
Varpaði hann þá frant vísu:
Hrekkjótt nokkuð Hörgá er,
hún vill ekki lofa mér,
beint yfir í hann Bjarna.
Fyrst eg út má labba í Lón
lítil er mér það dýrðar sjón,
þó Steinka standi þarna.
Að því búnu greinir Níels frá viðbrögð-
um þeirra feðgina, Steinunn dóttir Bjarna
brást hin versta við vísunni og viður-
kennir Níels að það hafi verið einhverjar
„ertingar" á milli þeirra en Bjarni amt-
maður „hló að öllu saman“.24
Þó að sagan sé einföld á ytra borði ligg-
ur flókið samband að baki henni. Ymsir
sagnfræðingar hafa vísað til Bjarna
Thorarensen þegar sýna á íhaldssamt við-
horf yfirstéttarinnar á 19. öld til vinnu-
hjúa og vistarbands.25 Hugmyndir hans
stönguðust þar á við framsæknari mann-
úðarstefnu upplýsingarinnar sem lagði
aukna áherslu á einstaklingsfrelsi. Hann
bar hugmyndir sínar fram i frumvörpum
um húsmenn, vinnufólk og lausamenn á
embættismannafundi árið 1839 sem hann
batt vonir við að gætu spornað við þeirri
lausung sem honum þótti rikja í garð
þessa fólks. I bréfi hans til Gríms Jónsson-
ar frá árinu 1836 kemur viðhorf hans í
ljós: „Lausafólk er Atumein Lands vors,
þetta vil eg vita og þetta mundir þú enn
betur vita en eg ef þú hefdir fýrir sunnan
verid, þar er yfirfliótanlegt af Fólki en
Vinnufólk vondt, því — „eg gét verid laus
ef eg vil“ heitir þad - leitadu siálfr ad
Astædum móti þeim, þá sérdu allt betur
en eg fæ sýnt.“21' Ofugt við það sem ætla
mætti lagði Bjarni til að löggjöfin gegn
lausafólki yrði milduð því aðeins þannig
væri yfirvaldinu mögulegt að stjórna
ferðum þess: „Lögin á móti þeim eru of-
hörd og því er þeim illa fýlgt.“27
En hver er skýringin á hlátri Bjarna?
Sagan ber að þeim Níelsi hafi verið vel til
vina og á amtmaður þar samneyti við
mann sem gengur þvert á yfirlýsta lífs-
skoðun hans. Af lífshlaupi Níelsar virðist
sjálfstæðisyfirlýsing sunnlenska vinnu-
fólksins allt eins vel eiga við hann sem
aldrei tolldi á santa stað. Hér kemur skýrt
í ljós misræmi milli orða Bjarna og verka
hans, nokkuð sem mönnum er eðlislægt
en vill oft gleymast þegar greint er frá yf-
irlýstum hugmyndum manna og áhrifum
hugmyndastrauma. Amtmaðurinn Bjarni
Thorarensen er ekki hinn sami í orði og á
borði. Hann úthúðar lausamönnum og
vinnufólki í bréfunt sínum en á svo góð
samskipti við einn úr þeirra flokki.
I vísu Níelsar standa Hörgá og Steinunn,
dóttir Bjarna, sem hliðstæður. Bæði áin og
stúlkan eru hindranir á leið skáldans til
amtmannsins. Þessi söguatriði geta einnig
gefið til kynna að samskipti mannanna
tveggja séu ekki sjálfgefin í samfélaginu. Ef
til vill kemur fyrirlitning yfirstéttarinnar
frarn í viðbrögðum Steinunnar sem bregst
„Þó að skáldskapariðkun
hafi ekki verið talin fullgild
starfsgrein eða stétt á 19.
öld gegnir hún því hlutverki
í sögum Níelsar að auka
virðingu hans."
30 SAGNIR