Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 77

Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 77
Karl Skírnisson Rottur og flær Smitberar pestarinnar Hvað er pest? Svartidauði eða pestin er sjúkdómur sem bakterían Yersinia pestis veldur í mönnum og fjölmörgum öðrum tegundum spen- dýra. Pestarbakterían lifir einnig og fjölg- ar sér í ýmsum skordýrum, meðal annars í flóm (Siphonaptera). Erfitt er að útrýma bakteríunni þar sem hún hefur náð fót- festu því að ákveðin spendýr og skordýr hfa með hana langtímum saman og við- halda þannig pestarsmiti úti í náttúrunni.1 Auðvelt er þó að drepa pestarbakteríuna með sýklalyfjum og vinna þannig bug á faröldrum í mönnum sem enn þann dag í dag koma reglulega upp á ákveðnum svæðum í Asíu, Afríku og Norður- og Suður-Ameríku en þar hefur pestin verið landlæg síðan í síðasta alheimsfaraldri svartadauðans sem gekk um heiminn um síðustu aldamót (mynd 1). Árið 1990 greindust 1250 tilfelli af svartadauða í mönnum í heiminum og létust 11% sjúklinganna. Um þriðjungur tilfellanna var í Víetnam en pestarinnar varð þetta árið vart í alls 12 þjóðlöndum.2 Smitleiðir og sjúkdómsform svartadauða Þar sem pestarbakterían getur lifað í fjöl- mörgum tegundum spendýra og skordýra getur smit í menn borist eftir mörgum leiðum. Iðulega hefur þó tekist að rekja upphaf faraldra í mönnum til nagdýra og nagdýraflóa sem halda til t nágrenni við mannabú- staði. Helstu þekktu smitleiðir pestarsýkilsins, frá dýrum í menn annars vegar og milli manna hins vegar, eru sýndar á mynd 2. Alþjóða heilbrigðis- stofnunin greinir á milli þriggja sjúk- dómsmynda pestar eða svartadauða í mönnum: Kýlapestar (bubonic), blóðsýk- mgar (septicemic) og lungnapestar (pneumonic).3 Faraldrar í mönnum byrja yfirleitt alltaf sem kýlapest þótt aðrir möguleikar séu einnig hugsanlegir (2. mynd). Kýlapest kemur fram þegar pestarbakteríur berast inn í líkamann í gegnum hörund. Slíkt gerist til dæmis þegar pestarsnrituð fló stingur bakteríumenguðum sograna sínum í gegnum húðina eða þegar bakteríur úr saur flóarinnar, eða jafnvel úr einhverju öðru smituðu skordýri, berast inn í lík- amann í gegnum opin sár. Pestarbakterí- urnar berast síðan úr sárinu inn í sogæða- kerfi líkamans og áfram til eitla þar sem þær fjölga sér og mynda graftarkýli. Ber kýlapestin nafn sitt af þessum eitlaígerðum. Oft eru kýlin á hálsi eða í nára. Meðgöngutími smitsins er yfir- leitt á bilinu 2-7 dagar og að minnsta kosti helmingur þeirra sem smitast deyr eftir 2-4 daga. Pestarbakterían getur einnig lifað í blóð- rás senr blóðsýking án þess að ígerðir nái að koma fram í eitlum (kýlapest) eða að bakt- erían fjölgi sér í lungum (lungnapest).4 Veikin er bráð og yfirleitt deyja sjúklingar með blóðsýkingu eftir 1-3 daga. Blóðsjúg- andi skordýr eins og flær smitast við að sjúga blóð mengað pestarbakteríum (mynd 2) sem síðan Qölga sér í meltingarvegi skordýranna. Mjög er misjafnt eftir teg- undum hversu hratt pestarbakterían fjölgar sér. I sumum tegundum flóa verður fjölg- unin svo ör að meltingarvegurinn þrengist eða stíflast algjörlega. Soltnar flær verða sérlega blóðþyrstar og árásargjarnar.Yfir- leitt er talið að hættulegustu smitdreifar úr hópi skordýranna séu stíflaðar eða hálf- stíflaðar rottuflær. Fjölmargar fleiri teg- undir geta þó einnig kornið hér við sögu eins og nánar verður rakið hér síðar. Rétt er að geta þess hér að pestarsmitaðar flær geta sumar hverjar lifað með bakteríuna vikum og mánuðunr saman.5 Nái þær að stinga ósýkta einstaklinga kemur fram kýlapestarsmit sem svo getur þróast áfram í blóðsýkingu og lungnapest. Þriðja form svartadauða í mönnum hefur verið nefnt lungnapest. Kemur það fram í sumum kýlapestarsjúklingum þeg- ar pestarbakterían hefur náð að berast úr blóðrás og hún fer að fjölga sér í lungum (mynd 2). Um sólarhring eftir smitun fer bakterían að berast út í andrúmsloftið sem úðasmit úr lungum með hósta eða hnerra. Veikin er bráð og sjúklingarnir verða fljótt fárveikir þannig að þeir kom- ast sjaldan langt frá smitunarstað áður en „Árið 1990 greindust 1250 til- felli af svartadauða í mönn- um í heiminum og létust 11% sjúklinganna. Um þriðjungur tilfellanna var í Víetnam en pestarinnar varð þetta árið vart í alls 12 þjóðlöndum." SAGNIR 75 SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.