Sagnir - 01.06.1997, Síða 79

hugasemdir höfundar við fullyrðingarnar
eru birtar innan hornklofa og er gerð
nánari grein fyrir athugasemdunum síðar
í þessari samantekt.
a) „Faraldur af kýlapest getur því aðeins
orðið, að gnótt magatepptra flóa sé fyr-
ir hendi, en til þess þarf aftur hæfilegan
fjölda sjúkra rotta.“ [Pestarbakterían
getur fjölgað sér í fjölmörgum öðrum
spendýrategundum en rottum og fjöldi
annarra flóategunda en nagdýraflær
geta verið smitferjur, meðal annars
mannaflóin.]
b) „Hvorki svartrotta né austræna rottu-
flóin (Xenopsylla cheopis) voru landlægar
á Islandi á 15. öld.“
c) „Eina dýrategundin sem hér lifði og
var nænt fyrir svartadauða var mús.
Hana hijáði einungis hýsilsérhæfða fló-
artegundina Leptosylla segnis sem ekki
var fær um að viðhalda pestarfaraldri
meðal manna.“ [Líkur eru á að bæði
húsamýs og hagamýs hafi verið hér
landlægar á miðöldum. Enn fremur er
hugsanlegt að þá þegar hafi sömu flóar-
tegundir hrjáð mýs og hrjá þær nú á
dögum; Ctenopthalmus agyrtes agyrtes og
Nosopsyllus fasciatus. Einnig verður að
telja það afar líklegt að mannaflóin hafi
verið landlæg og að hún hafi í gegnum
aldirnar leitað reglulega á mýs sem vís-
ast voru algengar í íslenskum torfbæj-
um. Að minnsta kosti tvær síðarnefndu
flærnar eru báðar vel þekktar smitfeijur
svartadauða. Flóin L. segnis hefur aftur
á móti aldrei verið staðfest hér á landi.]
d) „Rottu- og mannaflær haldast lítt við á
músum.“ [Rottuflær geta lifað að stað-
aldri á músum. Mannaflóin er tiltölu-
lega lítt hýsilsérhæfð og miklar líkur
eru á því að hún
geti einnig lifað
langtímum saman á
músablóði].
e) „Mannafló er yfir-
leitt ekki hætt við
magateppu þótt
hún hafist við á
pestarrottum svo
að hún kemur ekki
til greina til að við-
halda pestarfaraldri,
þótt í einstaka til-
felli sé álitið að
mannaflær, og lýs í
afskaplega miklum fjölda, geti borið
pest á milli manna". [Ymsar heimildir
staðfesta að mannafló sé þekkt smitferja
pestarsýkilsins (mynd 2). Áður hefur
Húsamýs (Miis musculus) i korni.
komið fram að mannaflær eru taldar
hafa verið hér landlægar. Og lýs fylgdu
manninum örugglega til Islands strax
við landnám.]
Þar sem Jón Steffensen útilokaði á ofan-
greindum (að stórum hluta röngum) fors-
endum að kýlapestarsmit gæti hafa geng-
ið hér á landi áleit hann að hér hlyti að
hafa gengið lungnapest. Hann bendir þó
á að „lungnapestarsjúklingurinn sé aðeins
smitandi eftir að hósti og uppgangur er
hafinn, sem oftast er eftir 24 tíma, frá því
að hann veikist, og veikinni lýkur með
dauða innan 4 daga.“ Jafnframt, að „allan
veikindatímann er sjúklingurinn farveikur
og ekki fær um að gera víðreist, og um að
kalla heilbrigða smitbera né sjúklinga í
afturbata er ekki að ræða.“ Því álítur Jón
að ástæða þess að pestarbakterían lifði jafn
lengi við íslenskar aðstæður og raun ber
vitni (19 og 17 mán-
uði) kunni að vera
vegna þess að bakt-
erían hafi lifað í úða-
dropum umlukin
slími öndunarveg-
anna í röku og köldu
lofti á heimilum
pestarsjúklinga vik-
um og mánuðum
saman, sérstaklega ef
frost var. Bakterían
hafi síðan borist úr
rúm- eða íverufatn-
aði niður í lungu
þess sem ætlaði að jarðsetja líkið. Kenning
Jóns tekur mið af þeirri staðreynd að
pestarbakterían drepst fljótt í þurru og
heitu lofti.
Hafi lungnapestarsmit á íslandi verið
með svipuðum hætti og erlendis verður
samt að teljast ólíklegt að það hafi getað
viðhaldist í um hálft annað ár í jafn fá-
mennu samfélagi, þar sem byggð var eins
dreifð og samgöngur litlar, og raunin var á
Islandi á 15. öld. Því verður að telja lík-
legt að smitferjur hafi komið við sögu á
Islandi þótt ekki sé útilokað að áðurnefnd
kenningjóns Steffensens geti ekki einnig
hafa skipt máli.
Heimildir sagnfræðinga um
svartadauða a Islandi
Bæði íslenskir og erlendir sagnfræðingar,
ásamt norska lækninum Per Oeding, hafa
rannsakað heimildir um svartadauða á Is-
landi og dregið af þeim ýmsar ályktanir.
Snemma á öldinni ritaði Þorkell Jóhann-
esson grein í Skírni sem hann nefndi
„Pláguna miklu 1402-1404.“ Þar er
meðal annars greint frá helstu rituðum
heimildum um pestina, ferill veikinnar
um landið er rakinn, spáð í mannfallstölur
og minnst á áhrif plágunnar á íslenskt
samfélag. Síðustu ár hafa nokkrir is-
lenskir og erlendir sagnfræðingar tekið
þennan þráð upp að nýju og birt greinar
um pestina í ljósi nútímaþekkingar og
skal lesendum bent á að ítarlegan heint-
ildalista um pestina á Islandi er að fmna í
, • 17
þessum greinum.
Ekki verður fjallað hér sérstaklega um
mismunandi ályktanir sagnfræðinga um
smitleiðir og sjúkdómsform svartadauða á
Islandi á 15. öld en sú umræða hefur
nteðal annars snúist um meinta nauðsyn
svartrottunnar sem smitferju, hvort
svartrotta var hér yfirleitt á 15. öld, hvort
pestin gekk hér eingöngu sem lungna-
„Hafi lungnapestarsmit á
íslandi verið með svipuð-
um hætti og erlendis verð-
ur samt að teljast ólíklegt
að það hafi getað viðhald-
ist í um hálft annað ár í jafn
fámennu samfélagi, þar
sem byggð var eins dreifð
og samgöngur litlar..."
SAGNIR 77