Sagnir - 01.06.1997, Síða 89

Gunnar Karlsson
DELERIUM BUBONIS
Rannsóknarfræðileg umræða um kýlapestarkenninguna
Það er svo langt frá að ég sé sérfræðingur
í heilbrigðis- eða sjúkdómasögu að mér
finnst ég verða að gera grein fyrir mér
hér á meðal fruntmælenda. Upphaf þess
máls er það að ég hef verið að grípa í það
undanfarandi ár að skrifa fræðilegt yfir-
litsrit um íslenska miðaldasögu. Þar rakst
ég á vandamál sem átti eftir að leiða mig
hingað. I grein sinni um pláguna rniklu
1402-04 segir Þorkell Jóhannesson frá
heimildum um landauðn sem beinlínis
kalla á útreikninga á mannfalli, án þess að
Þorkell noti þær þannig. Þegar ég skrif-
aði um pestina í námsbókina Samband við
miðaldir, sem kom út 1989, þá leysti ég
þennan vanda á fremur einfaldan hátt sem
hentaði í námsbók, nteð því að birta og
segja frá hluta af heimildunum og setja
fyrir þ verkefni að reikna mannfall út frá
þeim. En þegar kom að þessu efni í bók
sem átti að standast allar venjulegar fræði-
legar kröfur, þá var auðvitað ekki hægt að
taka Þorkel góðan og gildan, og innan
ramma yfirlitsrits var ekki heldur hægt að
hafna honum og koma með annað svar
við spurningunni. Þetta krafðist greinar
sem væri hægt að vísa til í yfirlitsritinu,
svo ég lofaði Nýrri sögti grein um mann-
fall í fyrri plágunni, hámarkslengd var tiu
blaðsíður.
Svo fór ég að vinna þessa grein, og þá
Frakkinn Alexandrc Yersin rnrfyrstur til að fttma
nakteríuna sem vcldur svartadauða í lok 19. aldar.
kom i ljós að margt fleira var ósagt um
pestirnar á Islandi. Eg þvældi mér svo langt
inn í útreikninga á mannfalli og eyðingu
byggðar að mér fannst ráðlegast að fá
reikningsglöggan mann og tölfróðan eins
og Helga Skúla Kjartansson í lið með mér.
Svo reyndist flest sem hafði verið sagt um
félags- og efnahagslegar afleiðingar plág-
anna standast illa þegar maður fór að hugsa
um efnið af þeirri barnslegu einlægni sem
oft þarf að beita í sagnfræði. Flestir höfðu
notað plágurnar til að skýra breytingar á
samfélaginu, en var ekki sennilegra að
mannfallið hefði einmitt gert óþarfar breyt-
ingar sem vaxandi mannfjöldi i landinu
hefði annars kallað á?
Svo bættist það enn við, meðan við
Helgi Skúli vorum að skrifa þessa grein,
að ég komst á snoðir um doktorsritgerð
eftir norska sagnfræð-
inginn Ole Jorgen
Benedictow frá 1992,
Plague in the Late
Medieval Nordic
Countries. Þar reynd-
ist ýmsu vera haldið
fram sem ég hafði
talið óþarft að safna
gegn miklum rökum,
svo sem eins og því
að hér á landi hlytu
að hafa verið rottur á miðöldum, pestin
sannaði það. Þess vegna varð ég ofan á allt
saman að fara að draga saman rök gegn
tilvist rottunnar, og niðurstaðan varð ekki
tíu blaðsíðna grein heldur sextíu og fjög-
urra og birtist í Sögu árið 1994.
Við þessa vinnu fór mig að gruna að
saga pláganna á Islandi kynni að hafa al-
þjóðlegt gildi í plágurannsóknum, vegna
þess að hér væri óvenjulega augljóst að
faraldurinn hefði komist um landið og
drepið ekki minna en hvar annars staðar,
án þess að hafa rottur til þess að ferðast
með. Til að kanna þetta nánar tók ég
hluta af rannsóknarleyfi mínu í London
haustið 1995, og árangur þess er grein
sem birtist i enska tímaritinu Journal of
Medieval History í fyrra.
Við þessa vinnu í London þóttist ég sjá
enn eina forvitnilega hlið á þessu máli.
Hún er eiginlega rannsóknarfræðileg,
snýst um spurningar sem nú eru mikið á
dagskrá og stundum eru orðaðar þannig
að hve miklu leyti sé vit í vísindum. Það
er þetta sem ég ætla einkum að tala um
hérna til þess að forðast að fara nrikið of-
an í það sem ég er búinn að gefa út á
prenti. I staðinn kem ég dálítið inn á það
sem ég sagði í málstofu í sagnfræði í
Heimspekideild Háskólans í fyrravetur og
bið þá afsökunar sem voru þar og muna
eitthvað af því sem ég sagði.
Pestin mikla í Asíu í
kringum aldamótin 1900
Byijum á að ri§a upp hvenær og hvernig
rnenn komust að þeirri niðurstöðu að
svartidauði hefði
smitast með rotturn
og rottuflóm. Rétt
fyrir aldamótin
1900 braust út mik-
il drepsótt í Kína og
Indlandi. Evrópu-
menn tóku fyrst al-
mennilega eftir
hennií Hong Kong
árið 1894 og fóru
þá að senda þangað
rannsóknarnefndir til að kanna málið. Svo
breiddist pestin út til Indlands, kom upp í
Bombay 1896 og gerði mikinn usla víða
um Indland á næstu áratugum.
Gerillinn, bakterían, sem olli þessum
ósköpum fannst strax árið 1894 í líköm-
um pestarsjúklinga, og hann fannst líka í
dauðum rottum á pestarsvæðinu i Hong
Kong. Samt tók mörg ár að komast að því
hvernig pestin smitaðist. Fyrst voru nánast
allir sannfærðir urn að hún smitaðist um
meltingarveg, og var talið líklegast að
rottur, flugur, kakkalakkar og önnur kvik-
indi flyttu sýkilinn í mat nranna. Læknar
fundu pestarbakteríuna jafnvel í hrís-
grjónum í Kína, nokkuð sem nú er talið
ólíklegt að geti verið rétt. A Indlandi var
lagt meginkapp á að einangra pestarsjúkl-
„Flestir höfðu notað plág-
urnar til að skýra breytingar
á samfélaginu, en var ekki
sennilegra að mannfallið
hefði einmitt gert óþarfar
breytingar sem vaxandi
mannfjöldi í landinu hefði
annars kallað á?"
SAGNIR 87