Sagnir - 01.06.1997, Side 93

Sagnir - 01.06.1997, Side 93
Jón Ólafur ísberg' Svartidauði, sóttir og fólksfjöldi „Svo geingur þad til hier i heimenum, ad sumer hialpa erroribus á gáng, og adrer leitast sidan vid ad utrydia aptur þeim sömu erroribus. Hafa svo hverir tveggiu nockud ad idia.“ Þessi orð Arna Magn- ússonar eru vel kunn og oft til þeirra vitnað og ljóst er að nokkrum erroribus hefur verið hjálpað á gang varðandi svartadauða sem æskilegt væri að útryðja. Eg ætla að staðhæfa að svartidauði hafi komið til Islands árið 1402 og mun því ekki ræða þann möguleika sem stundum hefur verið nefndur að um aðra sótt hafi verið að ræða. Þessari staðhæfingu fylgja þrjár fullyrðingar: Það voru rottur á Is- landi til að viðhalda og útbreiða pestina, mannfall var á bilinu 25—45% og þetta var fyrsta stóráfallið í íslenskri fólksfjöldasögu. Eg ætla ekki að íjalla um það hvort og hvenær rottur voru á Islandi - það kemur kannski til umræðu hér á eftir en vil að- eins benda á að ekki hefur verið vísinda- lega sannað að smit berist með öðrum hætti en með rottum og heimildafræðin um rottuleysið á Islandi tilheyrir þeirri aðferðafræði sem kennd er við Einbjörn, Tvíbjörn og Þríbjörn.' Ég ætla hins vegar áður en ég fjalla um aðalefnið, þ.e. sóttir og samfélag, að fara nokkrum orðum um heimildirnar. Heimildir Á 17. öld var farið að huga að söfnun og uppskriftum gamalla handrita og á fyrri hluta aldarinnar voru kunn ellefu annálahandrit og öll nema Nýi annáll og Gottskálksannáll enda í lok 14. aldar en sá fyrrnefndi spannar árin 1393-1430 og sá síðarnefndi frá fæðingu Krists til 1578. Þessir tveir annálar eru því helstu heimildirnar, auk fornbréfa, um 15. öldina. Þeir eru hins vegar alls ótengdir. Nýi annáll er nú varðveittur i nokkrum handritum, það elsta, AM 420 4to, frá síð- ari hluta 16. aldar. Ýmsar hugmyndir hafa verið uppi um það hver hafi skrifað ann- álinn, hvar og hvenær. Ljóst er að annállinn byggðist á skrif- uðum gögnum frá Skálholti, sem til- heyrðu staðnum sjálfum og öðrum stofn- unum í biskups- dærninu, og spanna þann tíma sem ann- állinn fjallar um og þar eru einnig gögn úr Hólabiskupsdæmi eftir 1420 auk ým- issa skjala og minnis- greina. Ég tel líklegt að frumgerð Nýja annáls hafi verið gerð á vegum Björns Þorleifssonar eða ættmenna hans upp úr nriðri 15. öld. Þá hefur einungis verið um skýrslu eða minnisgreinar að ræða sem settar hafa verið saman af einhverj- um pólitískum og/eða hagrænum ástæð- um og sennilega náð allt fram að ritunar- ári. Onnur helsta heimildin um svarta- dauða er Gottskálksannáll sem var ritaður af séra Gottskálki Jónssyni í Glaumbæ á síðari hluta 16. aldar. Hann er afskrift af heimildafræðin um rottuleysið á íslandi tilheyr- ir þeirri aðferðafræði sem kennd er við Einbjörn, Tví- björn og Þríbjörn." Tengsl annála varðandi heimildir um svartadauða. 5. Annála harmonía 1. Gottskálksannáll 0-1578 • rituð um 1650 • ritaður upp úr miðri 16. öld • höfundur Jón Erlendsson í Villingaholti • höfundur Gottskálk Jónsson prestur í Glaumbæ • samansett úr Flateyjarannál, Lögmannsannál, Nýja annál og • ótengdur öðrum annálum Skálholtsannál hinum forna • fjallar lítið um pláguna • rifin í tætlur af Árna Magnússyni 1725 2. Lögmannsannáll 102-1392 6. Vatnsfjaröarannáll elsti, Lbs. 347 4to Skálholtsannáll hinn forni 140-1356 • ritaður á árunum 1642-1648 Flateyjarannáll 1150-1394 • höfundur Jón Arason I Vatnsfirði Nýi annáll 1393-1430 • að stofni afskrift Skarðsárannáls • viðbætur frá árunum eftir 1650 byggja á annálagreinunum tólf 3. Nýi annáll 1393-1430 • að stofni ritaður um eða eftir 1450 7. Annálagreinarnar tólf, AM 702 4to • líklega ritaður á vegum Björns Þorleifssonar hirðstjóra • ritaðar skömmu eftir 1650 • byggir á samtímaheimildum um pláguna • höfundur Jón Arason í Vatnsfiröi • sennilegar viöbætur frá síðari hluta 16. aldar • fjalla um árin 1395 til 1407 • byggja á Annála harmoníunni 4. Skarðsárannáll • ritaöur um 1640 8. Afskrift Sigurðar Jónssonar á Vatnsfjaröannál elsta, Lbs. 157 4to • höfundur Björn Jónsson á Skarösá • rituö um 1655 • byggir að mestu á Gottskálksannál • höfundur séra Sigurður Jónsson ritari Jóns Arasonar í Vatnsfirði • er fyrirmynd annarra annála frá 17. öld • afskrift af Vatnsfjarðarannál elsta að viðbættum annálagreinunum tólf SAGNIR 91
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.