Sagnir - 01.06.1997, Page 93

Jón Ólafur ísberg'
Svartidauði, sóttir
og fólksfjöldi
„Svo geingur þad til hier i heimenum, ad
sumer hialpa erroribus á gáng, og adrer
leitast sidan vid ad utrydia aptur þeim
sömu erroribus. Hafa svo hverir tveggiu
nockud ad idia.“ Þessi orð Arna Magn-
ússonar eru vel kunn og oft til þeirra
vitnað og ljóst er að nokkrum erroribus
hefur verið hjálpað á gang varðandi
svartadauða sem æskilegt væri að útryðja.
Eg ætla að staðhæfa að svartidauði hafi
komið til Islands árið 1402 og mun því
ekki ræða þann möguleika sem stundum
hefur verið nefndur að um aðra sótt hafi
verið að ræða. Þessari staðhæfingu fylgja
þrjár fullyrðingar: Það voru rottur á Is-
landi til að viðhalda og útbreiða pestina,
mannfall var á bilinu 25—45% og þetta var
fyrsta stóráfallið í íslenskri fólksfjöldasögu.
Eg ætla ekki að íjalla um það hvort og
hvenær rottur voru á Islandi - það kemur
kannski til umræðu hér á eftir en vil að-
eins benda á að ekki hefur verið vísinda-
lega sannað að smit berist með öðrum
hætti en með rottum og heimildafræðin
um rottuleysið á Islandi tilheyrir þeirri
aðferðafræði sem kennd er við Einbjörn,
Tvíbjörn og Þríbjörn.' Ég ætla hins vegar
áður en ég fjalla um aðalefnið, þ.e. sóttir
og samfélag, að fara
nokkrum orðum um
heimildirnar.
Heimildir
Á 17. öld var farið að
huga að söfnun og
uppskriftum gamalla
handrita og á fyrri
hluta aldarinnar voru
kunn ellefu annálahandrit og öll nema
Nýi annáll og Gottskálksannáll enda í lok
14. aldar en sá fyrrnefndi spannar árin
1393-1430 og sá síðarnefndi frá fæðingu
Krists til 1578. Þessir tveir annálar eru því
helstu heimildirnar, auk fornbréfa, um 15.
öldina. Þeir eru hins vegar alls ótengdir.
Nýi annáll er nú varðveittur i nokkrum
handritum, það elsta, AM 420 4to, frá síð-
ari hluta 16. aldar. Ýmsar hugmyndir hafa
verið uppi um það hver hafi skrifað ann-
álinn, hvar og hvenær.
Ljóst er að annállinn byggðist á skrif-
uðum gögnum frá Skálholti, sem til-
heyrðu staðnum sjálfum og öðrum stofn-
unum í biskups-
dærninu, og spanna
þann tíma sem ann-
állinn fjallar um og
þar eru einnig gögn
úr Hólabiskupsdæmi
eftir 1420 auk ým-
issa skjala og minnis-
greina. Ég tel líklegt
að frumgerð Nýja
annáls hafi verið gerð á vegum Björns
Þorleifssonar eða ættmenna hans upp úr
nriðri 15. öld. Þá hefur einungis verið
um skýrslu eða minnisgreinar að ræða
sem settar hafa verið saman af einhverj-
um pólitískum og/eða hagrænum ástæð-
um og sennilega náð allt fram að ritunar-
ári.
Onnur helsta heimildin um svarta-
dauða er Gottskálksannáll sem var ritaður
af séra Gottskálki Jónssyni í Glaumbæ á
síðari hluta 16. aldar. Hann er afskrift af
heimildafræðin um
rottuleysið á íslandi tilheyr-
ir þeirri aðferðafræði sem
kennd er við Einbjörn, Tví-
björn og Þríbjörn."
Tengsl annála varðandi heimildir um svartadauða.
5. Annála harmonía
1. Gottskálksannáll 0-1578 • rituð um 1650
• ritaður upp úr miðri 16. öld • höfundur Jón Erlendsson í Villingaholti
• höfundur Gottskálk Jónsson prestur í Glaumbæ • samansett úr Flateyjarannál, Lögmannsannál, Nýja annál og
• ótengdur öðrum annálum Skálholtsannál hinum forna
• fjallar lítið um pláguna • rifin í tætlur af Árna Magnússyni 1725
2. Lögmannsannáll 102-1392 6. Vatnsfjaröarannáll elsti, Lbs. 347 4to
Skálholtsannáll hinn forni 140-1356 • ritaður á árunum 1642-1648
Flateyjarannáll 1150-1394 • höfundur Jón Arason I Vatnsfirði
Nýi annáll 1393-1430 • að stofni afskrift Skarðsárannáls • viðbætur frá árunum eftir 1650 byggja á annálagreinunum tólf
3. Nýi annáll 1393-1430
• að stofni ritaður um eða eftir 1450 7. Annálagreinarnar tólf, AM 702 4to
• líklega ritaður á vegum Björns Þorleifssonar hirðstjóra • ritaðar skömmu eftir 1650
• byggir á samtímaheimildum um pláguna • höfundur Jón Arason í Vatnsfiröi
• sennilegar viöbætur frá síðari hluta 16. aldar • fjalla um árin 1395 til 1407 • byggja á Annála harmoníunni
4. Skarðsárannáll
• ritaöur um 1640 8. Afskrift Sigurðar Jónssonar á Vatnsfjaröannál elsta, Lbs. 157 4to
• höfundur Björn Jónsson á Skarösá • rituö um 1655
• byggir að mestu á Gottskálksannál • höfundur séra Sigurður Jónsson ritari Jóns Arasonar í Vatnsfirði
• er fyrirmynd annarra annála frá 17. öld • afskrift af Vatnsfjarðarannál elsta að viðbættum annálagreinunum tólf
SAGNIR 91