Sagnir - 01.06.1997, Síða 97

tíðni sem stöfuðu annars vegar af sóttum
og hins vegar af mjög misstórum árgöng-
um. Sveiflurnar myndast af gagnverkan
fæðingartíðni og aldursskiptingar.
Upphaflega verður pest til að draga úr
fæðingum um skeið en síðan Qölgar þeim
á ný, oft töluvert mikið. Nokkru síðar
fækkar fæðingum vegna þess að þeir ár-
gangar sem þá eru frjóastir eru fámennir
vegna pestarinnar. Þegar börn sem fædd-
ust eftir fýrsta mannfellinn komast á fijó-
semisaldur verður nýtt ris vegna þess hve
þau eru mörg miðað við aðra árganga.
Síðan koll af kolli en tíminn á milli risa
fer eftir meðalævilengd, aldri við hjúskap
og ýmsum öðrum samfélagslegum þátt-
um.Vegna þess hve fæðingar hvers ár-
gangs dreifast á mörg ár fletjast þessar
sveiflur út í tímans rás nema ný sótt, stríð
eða haliæri komi til og viðhaldi þeim.
Sveiflurnar geta þó verið mjög mismun-
andi þótt árgangarnir séu jafnstórir vegna
ýmissa ytri aðstæðna. Ef sótt leggst eink-
um á ijölmennan hóp á frjósemisaldri
kemur það í veg fyrir að fólks^öidinn nái
sér á strik að nýju fýrr en að lengri tíma
liðnum. Niðursveiflan getur t.d. verið
óvenju djúp ef skæð sótt herjar á fámenn-
an árgang á frjósemisaldri og þá vantar
kannski heiia árganga í fólksfjölda-
pýramídann.
Það skiptir verulegu máli hvaða aldurs-
hópar verða helst fýrir barðinu á banvæn-
um sóttum, t.d. smábörn, ungt fólk á
hjónabandsaldri eða gamalt fólk, en það
ræðst meðal annars af því hve langt er á
milli faraldra. Tíminn á milli faraldra get-
ur því haft áhrif á skaðsemi sóttarinnar. Ef
sótt leggst einkum á ungt fólk á barn-
eignaaldri getur það hamlað fjölgun í þijá
til fjóra áratugi og ef slíkt gerist hvað eftir
annað í tvær til fjórar aldir kemur það í
veg fyrir almenna fólksfjölgun til lang-
frama. '
Það eru mörg önnur atriði en sóttir
sem hafa áhrif um það hvort fólki ijölgar
eða fækkar og enginn einn þáttur er alls
raðandi. Frjósemi í flestum fýrri alda sam-
félögum var svipuð og hefur því ekki úr-
slitaþýðingu varðandi fólksfjöldaþróun.
Alnrennt séð er það dánartíðnin sem
stjórnar fólksfjöldanum og há dánartíðni
vitnar um hve mannskepnan hefur litla
stjórn á umhverfi sínu og aðstæðum.32
Ynrsir umhverfis- og samfélagsþættir, t.d.
harðindi, landþrengsli, hjúskaparaldur og
uppeldi og næring, einkum ungbarna,
hafa einnig verið taldir hafa veruleg áhrif,
ef ekki úrslitaáhrif, á alla fólksfjöldaþró-
un.“
I kjölfar plágunnar í Evrópu hefðu öll
skilyrði átt að vera hagstæð til mikillar
fólksfjölgunar og velmegunar samkvæmt
venjubundnum skilgreiningum um tengsl
umhverfis, fólksfjölda og afkomu. Svo
varð ekki. Nægilegt var landrýmið, leiga
og landskuld lækkaði, laun hækkuðu og
það losnaði um þær félagslegu takmark-
anir sem voru á fjölgunarmöguleikum
lægri stétta. Þrátt fýrir þetta hækkaði gift-
ingaraldur í stað þess að lækka. Hærri
giftingaraldur getur leitt til minni fjölg-
unar, þ.e. færri börn á hveija konu, vegna
þess að skemmri tími líður frá giftingu til
loka barnsburðaraldurs. Bent hefur ver-
ið á þá skýringu að ungbarnadauði hafi
aukist í kjölfar plágunnar vegna þess að
konur hafi hætt að hafa börn á brjósti.
Þetta á ekki við nein rök að styðjast, þó
tengsl fæðu og afkomu séu ótvíræð er
margt óljóst varðandi tengsl einstakra
fæðutegunda og afkomu. Líklegt er að of
mikið hafi verið gert úr vöntun á bijósta-
mjólk sem aðalorsakavaldi ungbarnadauða
og alls óvíst að ungbarnadauði hafi verið
meiri eftir plágu en fyrir hana.35 Yrnsar
samfélagslegar skýringar í tengslum við
„ófijálst einlífi" og „félagslega ófijósemi“,
skort á landrými eða veðurfarsskýringar
duga ekki. Ljóst er að á ölluin tímum hef-
ur fólk lagað sig að aðstæðum og um-
hverfi hvort heldur varðar búskapar- eða
hjúskaparhætti. Hallæri komu og fóru
bæði hérlendis og erlendis og ólíklegt að
mannfall af þeirra völdum hafi verið hlut-
. ' 36
fallslega meira á Islandi en í Evrópu. Það
sama er sennilega hægt að fullyrða um
breytingar á mataræði almennings og
næringu ungbarna og ekki verður séð að
aukinn folksfjöldi verði eingöngu rakinn
til betri fæðu.
Helstu atriði sem talin eru einkenna
samfélagið eftir svartadauða og hafa áhrif
á fólksfjölgunina eru hár giftingaraldur,
fjöldi ógiftra, fjöldi kvenna rniðað við
fjölda karla, mikill ungbarnadauði, tak-
markað framboð bújarða og hallæri af
náttúrunnar eða manna völdum. Sam-
félagið verður „eldra“ og endurnýjun
hægari. Færri komast til fullorðinsára en
áður en jaeir lifa lengur og kannski betur
en áður. Þetta er algjör andstæða við
„hið unga samfélag“ á hámiðöldum sem
var „tími æsku frekar en elli“.
Það er ekki fýrr en með hinni svo köll-
uðu sóttkveikjusameiningu heimsins, þ.e.
staðbundnir sjúkdómar breiðast út og
banvænar sóttir verða máttlitlir barnasjúk-
dómar, sem fólks^öldi fer vaxandi á ný til
langframa á 18. og 19. öld/' Þetta er ein
sterkasta röksemdin fýrir því að sóttir hafi
verið helstu áhrifavaldar í fólksfjöldasög-
unni.
Svartidauðinn markaði upphaf að
fólksfjöldakreppu í Evrópu um það eru
allir fræðimenn sammála. Þeir sem hafa
fjallað um þessi mál hér á landi eru það
einnig, að Gunnari Karlssyni og Helga
Skúla Kjartanssyni undanskyldum.
Telja má líklegt að þróunin hafi verið
svipuð á Islandi og í Evrópu. Svartidauði,
pláguættaðir sjúkdómar, bólusótt, inflú-
ensa og barnaveiki konru í veg fýrir mikla
fólks^ölgun til langframa. Ýmsar samfél-
agslegar ástæður sem og umhverfisað-
Sóttvarnirfyrri tima, lœknir í pestarbúningi.
stæður hafi þar hugsanlega einhver áhrif
en ekki úrslitaþýðingu. Árin 1420 og
1421 getur Nýi annáll um sótt og síðara
árið „deyði margt hraust fólk, fátt eldra
en á þrítugsaldri og eigi yngra en 20 ára“,
þ.e. frjósamasta fólkið, en óvíst er hversu
skæð þessi sótt var eða hvers kyns. Sex ár-
um síðar gekk annar faraldur af sótt eða
sóttum en ekki er getið mannfalls.4' Árið
1431 og kannski einnig árið áður gekk
einhvers konar bólusótt, líklegast um allt
land, og var kölluð „bólan mikla“ í síðari
tíma heimildum. Jón Steffensen hefur
talið tíu bólusóttarfaraldra frá 1430 til
1707, og fimm fyrir þann tíma, en ekki
hefur verið gerð nein rannsókn á því
hversu miklu mannfalli þeir hafi valdið
enda óhægt um vik sökum heimilda-
skorts.
Nú er ólíklegt að um bólusótt hafi ver-
ið að ræða í öllum þessum tilfellum enda
fór hún ekki að láta á sér kræla í Evrópu
fýrr en seint á 15. öld og varð ekki veru-
lega skæð fyrr en á 17. og 18. öld. ’
Heimildir um bólusótt í annálum eru
varasamar og hæpið að álykta að annála-
höfundar á öllum tímum hafi þekkt bólu-
SAGNIR 95