Sagnir - 01.06.1997, Side 100

Sagnir - 01.06.1997, Side 100
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 149S Gísli Gunnarsson Um hrun mannfjölda og margföldun hans Með sérstakri hliðsjón af dánartíðni í pestardauða og hungurdauða og muninum þar á milli, svo og endurheimtuna í kjölfar slíkra óskapnaða Hér verður fjallað um nokkur almenn sannindi um manndauða og fólksfjölgun. I þvi samhengi verður kannað sérstaklega mannfall í stórubólu 1707—1708 og móðuharðindunum 1783—1785 og það borið saman, einkum þá aldurssamsetning látinna. Einnig verður fólksfjöldaþróun í kjölfar þessara tveggja atburða sérstaklega könnuð. Með þessari samanburðarrann- sókn verður reynt að giska á fólksfjölda- þróun á Islandi í kjölfar svartadauða 1402. Enn fremur verður reynt að geta þess til hverjar voru smitunarleiðir svartadauða bakteríunnar með samanburði við al- mennt hegðunarmynstur slíkra lífvera. En deilur um smitunarleiðir hafa verið at- hyglisverð þrætubókarlist í hópi sagn- fræðinga síðustu misserin og styðjast meistarar þar við valdar sögulegar heirn- ildir í bland við eigið hyggjuvit; einnig að hluta til við nokkra áratuga gamlar niður- stöður merkra raunvísindamanna. Ekki getur hann hafnað þeirri freistingu að koma með fralag í deilu þessa. Grein þessi er byggð á fyrirlestri sem höfundur hélt á ráðstefnu sagnfræðinema um svartadauða 8. mars 1997.' Efnið er að miklu leyti það sama og var í fyrirlestr- inurn en orðfærið er annað. Almennar og (hugsanlega) algildar reglur um fólksfjölda Fólksfjöldi í landi hverju breytist eftir því hve margir deyja, hve margir fæðast og hver er munur aðfluttra og brottfluttra. Undan- farna áratugi hefur tiltekin kenning verið alls ráðandi um það á hvern hátt fólksfjöldi hefur breyst í tímans rás. Kenningin er oft nefnd regla og talin vera algild: Frjósemi hafi á öldum áður verið stöðug en dánar- tíðnin hafi verið breytileg. Dánartíðnin en ekki frjósemin hafi því ákvarðað stærð fólksfjöldans hveiju sinni. I „fólksfjöldabylt- ingunni miklu“,2 sem átti sér stað í Evrópu á 18. og 19. öld (og víðast hvar utan Evr- ópu á þessari öld) lækkaði dánartíðnin stór- um en frjósemin stóð í stað. Þá fjölgaði fólki mjög. Eftir nokkurn tíma fór fijósem- in einnig að minnka uns tölur fæddra og dáinna fóru að nálgast hvor aðra. En þessi almenna kenning er sannarlega ekki algild eins og fólksfjöldatölur frá Is- landi á 18. öld sýna glöggt. Þar var frjó- semi mjög breytileg eftir tímabilum. Eng- in ástæða er til að ætla að ástandið hafi verið öðruvísi á öldum fyrr. Alltaf eftir fólksfjöldahrun, sakir stóraukinnar dánar- tíðni, jókst frjósemi miðað við það sem var fyrir hrunið, þó misjafnt eftir því hvort hrunið stafaði af sjúkdómum eða hungursneyð. Tveir þættir réðu þannig fólksfjölda á íslandi fyrr á tímum: Dánar- tiðni og frjósemi. (Fjöldi aðfluttra eða brottfluttra var óverulegur uns kom að Ameríkuferðum á seinni hluta 19. aldar). Giftingartíðnin réði frjóseminni. Þegar ráðandi öflum þótti of lítið af fólki í land- inu, var fleirunr leyft að giftast. Þegar hvorki skorti vinnuhjú né leiguliða var reynt að hindra svonefndar „öreigagift- ingar“ eftir besta máta. Reglan var: Jarð- næði = giftingar = barneignir. An jarð- næðis áttu giftingar ekki að eiga sér stað. Giftingar voru forsenda skilgetinna (lög- legra) barneigna. Mikill fjöldi ógiftra vinnuhjúa ásamt takmörkuðu jarðnæði gerðu þennan sveigjanleika í frjósemi mögulegan. Árið 1760 þótti of lítið af fólki í land- inu enda var þá mannfall af harðindum nýafstaðið.Var því ákveðið að hvetja fólk með skattfríðindum til að giftast. Árið 1771 þótti sumum giftingar fátæks fólks rnjög hafa keyrt úr hófi og var lagt til að hömlur yrðu á þær settar. Hannes Finnsson biskup (1739-1796) orðaði þessa reglu um breytileikann í frjósemi og giftingartíðni íslendinga þannig í riti sem hann mun hafa samið um 1782: „Frá 1758 til 1779 [hafe Fólked] í Landenu sifelldlega vered ad fi[öl]ga, geck þó bólann 1762—1767 ... þau fyrre árenn fiölgade Fólked ódara enn þau seirne ... ad epter ad öll býle voru upptekenn, fæckudu giptingar, so sem þad er einsætt, ad giptin^a og Fólks Fiölgan er epter atvinnunne." í töflu 1 sjáum við almenna reglu um fólksfjölgun. Hún sýnir hve mörg ár það tekur tiltekinn hóp fólks að tvöfaldast og þar með að margfaldast miðað við ákvena árlega fjölgun. 1% árleg fjölgun merkir tvöföldun á 70 árum og á þessum reikni- grunni má reikna ýmsa fjölgunarmögu- leika. Eins og sjá má í töflu 2 hefur Is- lendingum fjölgað um 1—2% á 20. öld- inni. Með slíkri fjölgun á 19. öld hefði Is- lendingum fjölgað um 270% á öldinni líkt og gerðist í Danmörku og Færeyjum á þessum tírna; í staðinn Qölgaði Islend- ingum þá um 64%. 2-3% árleg fólksfjölg- un hefur verið venjan í löndum þriðja heimsins svonefnda, undanfarna áratugi. Breytileikinn í mannfjöldaþróun er sem sagt mikill. Afkomendur um 10 þúsund franskra innflytjenda til Kanada á 17. öld eru nú um 10 milljónir. Ibúar Finnlands voru um 400 þúsund árið 1750 en voru um 5 milljónir árið 1950. Tafla 1. Almenn regla um fólks- fjölgun. Tvöföldun Fjölgun fólksfjöldans árlega. í árafjölda. 0,5% > 140 1,0% > 70 1,5% > 47 2,0% > 35 98 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.