Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 100

Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 100
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 149S Gísli Gunnarsson Um hrun mannfjölda og margföldun hans Með sérstakri hliðsjón af dánartíðni í pestardauða og hungurdauða og muninum þar á milli, svo og endurheimtuna í kjölfar slíkra óskapnaða Hér verður fjallað um nokkur almenn sannindi um manndauða og fólksfjölgun. I þvi samhengi verður kannað sérstaklega mannfall í stórubólu 1707—1708 og móðuharðindunum 1783—1785 og það borið saman, einkum þá aldurssamsetning látinna. Einnig verður fólksfjöldaþróun í kjölfar þessara tveggja atburða sérstaklega könnuð. Með þessari samanburðarrann- sókn verður reynt að giska á fólksfjölda- þróun á Islandi í kjölfar svartadauða 1402. Enn fremur verður reynt að geta þess til hverjar voru smitunarleiðir svartadauða bakteríunnar með samanburði við al- mennt hegðunarmynstur slíkra lífvera. En deilur um smitunarleiðir hafa verið at- hyglisverð þrætubókarlist í hópi sagn- fræðinga síðustu misserin og styðjast meistarar þar við valdar sögulegar heirn- ildir í bland við eigið hyggjuvit; einnig að hluta til við nokkra áratuga gamlar niður- stöður merkra raunvísindamanna. Ekki getur hann hafnað þeirri freistingu að koma með fralag í deilu þessa. Grein þessi er byggð á fyrirlestri sem höfundur hélt á ráðstefnu sagnfræðinema um svartadauða 8. mars 1997.' Efnið er að miklu leyti það sama og var í fyrirlestr- inurn en orðfærið er annað. Almennar og (hugsanlega) algildar reglur um fólksfjölda Fólksfjöldi í landi hverju breytist eftir því hve margir deyja, hve margir fæðast og hver er munur aðfluttra og brottfluttra. Undan- farna áratugi hefur tiltekin kenning verið alls ráðandi um það á hvern hátt fólksfjöldi hefur breyst í tímans rás. Kenningin er oft nefnd regla og talin vera algild: Frjósemi hafi á öldum áður verið stöðug en dánar- tíðnin hafi verið breytileg. Dánartíðnin en ekki frjósemin hafi því ákvarðað stærð fólksfjöldans hveiju sinni. I „fólksfjöldabylt- ingunni miklu“,2 sem átti sér stað í Evrópu á 18. og 19. öld (og víðast hvar utan Evr- ópu á þessari öld) lækkaði dánartíðnin stór- um en frjósemin stóð í stað. Þá fjölgaði fólki mjög. Eftir nokkurn tíma fór fijósem- in einnig að minnka uns tölur fæddra og dáinna fóru að nálgast hvor aðra. En þessi almenna kenning er sannarlega ekki algild eins og fólksfjöldatölur frá Is- landi á 18. öld sýna glöggt. Þar var frjó- semi mjög breytileg eftir tímabilum. Eng- in ástæða er til að ætla að ástandið hafi verið öðruvísi á öldum fyrr. Alltaf eftir fólksfjöldahrun, sakir stóraukinnar dánar- tíðni, jókst frjósemi miðað við það sem var fyrir hrunið, þó misjafnt eftir því hvort hrunið stafaði af sjúkdómum eða hungursneyð. Tveir þættir réðu þannig fólksfjölda á íslandi fyrr á tímum: Dánar- tiðni og frjósemi. (Fjöldi aðfluttra eða brottfluttra var óverulegur uns kom að Ameríkuferðum á seinni hluta 19. aldar). Giftingartíðnin réði frjóseminni. Þegar ráðandi öflum þótti of lítið af fólki í land- inu, var fleirunr leyft að giftast. Þegar hvorki skorti vinnuhjú né leiguliða var reynt að hindra svonefndar „öreigagift- ingar“ eftir besta máta. Reglan var: Jarð- næði = giftingar = barneignir. An jarð- næðis áttu giftingar ekki að eiga sér stað. Giftingar voru forsenda skilgetinna (lög- legra) barneigna. Mikill fjöldi ógiftra vinnuhjúa ásamt takmörkuðu jarðnæði gerðu þennan sveigjanleika í frjósemi mögulegan. Árið 1760 þótti of lítið af fólki í land- inu enda var þá mannfall af harðindum nýafstaðið.Var því ákveðið að hvetja fólk með skattfríðindum til að giftast. Árið 1771 þótti sumum giftingar fátæks fólks rnjög hafa keyrt úr hófi og var lagt til að hömlur yrðu á þær settar. Hannes Finnsson biskup (1739-1796) orðaði þessa reglu um breytileikann í frjósemi og giftingartíðni íslendinga þannig í riti sem hann mun hafa samið um 1782: „Frá 1758 til 1779 [hafe Fólked] í Landenu sifelldlega vered ad fi[öl]ga, geck þó bólann 1762—1767 ... þau fyrre árenn fiölgade Fólked ódara enn þau seirne ... ad epter ad öll býle voru upptekenn, fæckudu giptingar, so sem þad er einsætt, ad giptin^a og Fólks Fiölgan er epter atvinnunne." í töflu 1 sjáum við almenna reglu um fólksfjölgun. Hún sýnir hve mörg ár það tekur tiltekinn hóp fólks að tvöfaldast og þar með að margfaldast miðað við ákvena árlega fjölgun. 1% árleg fjölgun merkir tvöföldun á 70 árum og á þessum reikni- grunni má reikna ýmsa fjölgunarmögu- leika. Eins og sjá má í töflu 2 hefur Is- lendingum fjölgað um 1—2% á 20. öld- inni. Með slíkri fjölgun á 19. öld hefði Is- lendingum fjölgað um 270% á öldinni líkt og gerðist í Danmörku og Færeyjum á þessum tírna; í staðinn Qölgaði Islend- ingum þá um 64%. 2-3% árleg fólksfjölg- un hefur verið venjan í löndum þriðja heimsins svonefnda, undanfarna áratugi. Breytileikinn í mannfjöldaþróun er sem sagt mikill. Afkomendur um 10 þúsund franskra innflytjenda til Kanada á 17. öld eru nú um 10 milljónir. Ibúar Finnlands voru um 400 þúsund árið 1750 en voru um 5 milljónir árið 1950. Tafla 1. Almenn regla um fólks- fjölgun. Tvöföldun Fjölgun fólksfjöldans árlega. í árafjölda. 0,5% > 140 1,0% > 70 1,5% > 47 2,0% > 35 98 SAGNIR
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.