Sagnir - 01.06.1997, Page 102

Tafla 4. Reiknaður fólksfjöldi í tveim sóknum á 17. og 18. öld.
1. Reykholtssókn 1662-1780. 2. Mööruvallasókn 1694-1718.
Vísitala
1665:229 1720: 177
1674:255 1725:191 1695:278 100
1680: 228 1730: 206 1703:213 77
1690:231 1735:217 1708: 132 47
1703:223 1740:222 1718: 213 77
1708:163 1745:233
1715: 170 1750:255
Reiknmgsaðferð: Hcimild skýrðifrá fjölda fœddra og dáinna í siknunum ár hvert. Fólksfjöldi í sóknunum
samkvæml manntalinu 1703 var lagður til gnmdavallar. Mismunurfœddra og dáinna var dreginn frá eða hon-
um hœtt viðfólksfjöldann 1703.
Heimild: Lbs 79fol. Nr. 38.1. Manntalstöflur. Frá handritasafni H Bps. Finnsonar.
1709-1718 segja allt aðra sögu! Fólks-
fjölgun var mjög hröð þar þessi ár. Hins
vegar eru Möðruvallatölurnar allar með
ólíkindum og lýsa sennilega ástandi sem
var engan veginn táknrænt fyrir landið
allt. Eins og aldurspíramídi manntalsins
1703 ber með sér hafði mikið mannfall
verið á Islandi á síðasta áratug 17. aldar-
innar vegna almennra kuldaharðinda.
Þjóðinni fækkaði sennilega um 10% á
þessum tíma. I kuldaharðindum féll að
jafnaði hlutfallslega talsvert fleira fólk í
„í kuldaharðindum féll að
jafnaði hlutfallslega talsvert
fleira fólk í sveitum norðan-
lands og austan en sunnan-
lands og vestan líkt og
glöggt kom fram í frosta-
harðindunum á 6. áratug
18. aldar."
sveitum norðanlands og austan en sunn-
anlands og vestan líkt og glöggt kom fram
í frostaharðindunum á 6. áratug 18. ald-
ar.' Þessi staðreynd endurspeglar vistfræði
landsins; áhrif Austur-íslandsstraumsins
eru lang sterkust á Norðurlandi og Aust-
urlandi.
Því er það augljóst að mikið mannfall
var í Möðruvallasókn 1694-1703, fólki
fækkaði þar um 23% á því tímabili. A
sama tíma er nær tíðindalaust í mann-
fjölda Reykholtssóknar. I báðum sókn-
um var hrun í mannfjölda árið 1707, þó
öllu meira í Möðruvallasókn. Arið 1708
var mannfjöldi í þeirri sókn ekki helm-
ingur þess sem hann hafði verið 14 árum
fyrr.Við hefur blasið hálfgerð auðn; fátt
hefur verið þar vinnuhjúa og einhverjir
bæir sennilega ekki verið i byggð. Sam-
tímis var árferði að skána. Slíkt hlýtur að
hafa lokkað ungt búlaust fólk til að flytj-
ast i sveitina og afleiðingin hefur verið
hröð mannfjölgun næstu árin. Hvaðan
þetta unga fólk kom er erfitt að segja. Ef
til vill hefur það komið að sunnan og
vestan.
Niðurstaðan er því þessi: Tölurnar
fyrir Reykholtssókn virðast sýna best
hvernig fólksfjöldaþróun var í landinu
almennt, þó með vissum fýrirvara hvað
varðar nokkur kuldahungursár.Tölurn-
ar frá Möðruvallasókn sýna hve var-
hugavert það getur verið að líta á Island
sem einlita stærð í vistfræði og fólks-
fjölda.
Hrun fólks í móðuharðindunum
og viðkoman í kjölfar þeirra
Móðuharðindin 1783-1785 náðu um allt
land, misjafnt þó eftir sýslum, mest var
mannfallið á Norðurlandi, minnst á Vest-
fjörðum og á Suðurlandsundirlendi; að
öðru leyti var hungursóttunum jafnt skipt.
Þjóðinni fækkaði alls um 20% á þessum
árum. En andstætt því sem gerðist í
stórubólu sluppu þeir best sem voru á
góðum aldri og voru vel færir að sjá fýrir
sér. Hannes Finnsson biskup komst þann-
ig að orði í ritgerð sinni „Mannfækkun af
hallærum“ sem kom út í kjölfar móðu-
harðindanna: „því að í hallærum deyr
fýrst og mest óspilunar-, ankrama-, óhófs-
og umferðarfólk og þeir, sem annars eru
vegna veikinda til lítillar uppbyggíngar.
Svo vóru t.d. eptir síðustu harðindi mjög
fáir spítelskir eptirlifandi." Hannes
Finnsson taldi og að mannfallið í bólunni
1786 þegar um 1500 manns lét lífið (um
sjötti hluti þeirra sem önduðust í móðu-
harðindunum) „hafi verið landinu meiri
og óhagkvæmari en hinn í hallærinu" þar
sem „Þessi 1500 vóru af kjarna lands-
fólksins, því eins og sagnaskrifarar fýrst á
þessari öld skrifað hafa um stóru-bóluna
1707, að svo hafi sýnst sem hún hafi þá
valið úr til bana hið bezta og mannvæn-
legasta fólk, eins og skeði í þessari bólu
25
1786.“
Við getum séð í töflu 5 skýra vísbend-
Tafla 5. Stærö 12-22 ára aldursflokka í 8 sýslum 1801.
Árlegt meöaltal. 12-22 ára aldur er talinn jafngilda fæöingarárunum
1779-1789. Vísitala/grunntala er meöaltal áranna 1779-1783.
1779- 1784- 1786-
1783 1785 1789
Allar sýslurnar átta Einstakar sýslur: 100 54 128
Húnavatnssýsla Hnappadals-, Mýra- og 100 34 173
Borgarfjarðarsýslur 100 37 147
Rangárvallasýsla 100 48 106
Múlasýsla 100 50 102
Þingeyjarsýsla 100 65 162
ísafjaröarsýsla 100 82 119
Tölurnar eru unnar úrgögnum höfundar,Jrumheimild hans er: Manntal á Islandi 1801 I-III (Reykjavík,
1978-1980).
45,4% landsmanna bjuggu árið 1801 í sýslunum átta. Þœr voru valdar til aðgefa sem sannverðugasta mynd
aflandinu öllu, valdar vonijafnt sýslur með lága og háa dánartlðni í Móðuharðindunum. Manntalið 1801
miðaðist við l.febrúar það ár. Fólk á 1. ári skyldi talið vera 1 ársgamalt, á 22. ári 22 ára. Því voru 12 ára
börn í manntalinu fredd á bilinu l.febrúar 1789 til 31.janúar 1790. (Sbr. konungsbréf um almennt mann-
tal 28. nóv. 1800. Sjá: Manntal á Islandi, Suðuramt, bls. x-xii). Með því að leggja aðjöfnu 12 ára aldur og
fœðingarárið 1789 er þannig um að rceða 8,33% ónákvœmni. Sama gildir um önnur aldursár. Slíkt breytir
lítt heildamiðurstöðum í töjlunni.
100 SAGNIR