Sagnir - 01.06.1997, Side 107

Sagnir - 01.06.1997, Side 107
sunnan, ef til vill á flestum jörðum 20 hdr. og stærri. Svo virðist sem tvíbýli séu enn á flestum jörðum 30 hdr. og stærri í Skagafirði eftir svartadauða á 15. öld, ef ráða má af fjölda kúgildaleigna á þessum jörðum. Að minnsta kosti virðist rekstur á þessum býlum hafa verið mun umfangs- meiri á 15. öld en síðar, eftir pláguna síð- ari, af leigukúgildafjölda að dæma. Athyglisvert er að rekstur á höfuðból- um minnkar ekki neitt við svartadauða, hann vex fremur en hitt. Fjölmargar heimildir geta um stórrekstur á höfuðból- um á 15. öld og framan af þeirri 16. Astandið í Urðasókn um 1430 er dramat- ískt, þar voru 10 af 17 lögbýlum í auðn, en höfuðbólið Urðir var ekki í eyði. Þar bjuggu Urðamenn, ein helsta höfðingja- ætt Norðanlands og hefur búið varla ver- ið smátt í sniðum. Heiinildir um þurrabúðabyggð benda ekki til vaxandi fiskveiða eftir svarta- dauða, þvert á móti. Helst er t.d. að ráða af sóknaskrá Jóns Vilhjálmssonar Hóla- biskups 1429 að þrír helstu útgerðar- staðir norðanlands á 13. og 14. öld, Grímsey, Hrísey og Flatey á Skjálfanda, séu í eyði. Þar eru engir prestar og um 1447 var engin byggð í Grímsey. Um 1462 virðist þó vera kominn þar prestur, sem og í Hrísey. Frá lokum 15. aldar, sennilega frá 1493, eru til svokallaðir Stefánsmáldagar, þar sem meðal annars eru ntáldagar fyrir Austurland. Virðast þeir gefa vísbend- ingu um ástand byggðar á Austurlandi rétt fyrir pláguna síðari. Þeir eru merkilegir vegna þess að fjöldi lögbýla er ekki hefð- bundinn, heldur um 15% minni en bæði á 14. og 17. öld. Byggð hefur því ekki verið búin að ná sér á Austurlandi um það leyti eftir svartadauða. Plágan síðari Beinar heimildir um byggð eftir pláguna síðari sýna, eins og búast má við, mikla eyðibyggð, en þær eru að ýmsu leyti tæt- ingslegar og leyfa ekki jafn gott yfirlit og heimildir frá því um 1430-50. Nefna má skrá um byggðir á nokkrum sjávarjörðum á Rauðasandi og við Patreksfjörð frá því 20 skömmu eftir 1500, sem voru mjög fá- byggðar, t.d. miðað við manntalið 1703. Þriðjungur jarða Þingeyraklausturs lá í eyði um 1525, margar jarðir í Skagafirði sem voru i byggð um 1450 lágu í eyði um svipað leyti. Frá Suðurlandi eru athyglis- verðar upplýsingar frá því skömmu eftir 1500. Þá lágu jafnvel stórbýli miðsveitis í eyði. Um miðja 16. öld stóð byggð á Suðurlandi enn höllum fæti í mörgum sóknum, t.d. í Villingaholts- og Hraun- gerðissókn í Flóa. I Hraungerðissókn voru 11 lögbýli 1553 en 17 1397.Nokkru síðar var aðeins ein af hjáleigum Krísuvíkur í byggð auk Krísuvíkur sjálfrar. Venjulega voru þar um 7-10 hjáleigur í byggð, og voru sérstök sókn, en skömmu eftir 1560 er þessi sókn lögð niður og undir kirkju í Selvogi. Ljóst er af jarðaskrám frá 1550-1570 að byggð hefur þá mjög lítið verið farin að ná sér norðan lands, inn- sveitir eins og innri hlutar Skíðadals og Hörgárdals lágu að mestu í eyði." Eftir pláguna síðari breyta jarðeigendur um stefnu. Þeir leggja nú mikla áherslu á að halda sem flestum jörðum i byggð, minna máli virðist skipta þótt reksturinn sé lítill miðað við það sem áður var. Jón Arason Hólabiskup stærir sig t.d. af því að hafa byggt upp nær allar jarðir Hólastóls, en það stærilæti verður innantómt þegar litið er á tölur um rekstur jarða Hólastóls um 1550. Kúgildum fækkar ntjög frá 15. öld og landskuld er mun lægri. Skaga- §örður, og raunar allt Norður- ogVestur- land, hefur verið mjög vannýttur til land- búnaðar um það leyti miðað við það sem áður var. Nefna má að bændur í Húna- vatnssýslu neituðu, vegna lambafæðar og nógs haglendis á láglendi, að reka fé á hefðbundna afrétti á Eyvindastaðaheiði. Stóð í þrasi milli bænda og landeigenda um það alla 16. öld og fram yfir 1600. Landeigendur fengu nefnilega toll af hverju lambi sem rekið var á fjall. Heildarmyndin er sú að þurrabúða- byggð og hjáleigubyggð lét mjög á sjá við pestir 15. aldar, sennilega fór stærstur hluti þurrabúðahverfa og rnikill meirihluti hjá- leigna í auðn.Tví- eða fjölbýlum, sérstak- lega norðanlands, virðist fækka mjög mik- ið eftir pláguna síðari. Lögbýlum fækkar varanlega um 8-9%, og um skeið á 15. öld virðast allt að 35% lögbýla á einstökum svæðurn leggjast í auðn. Höfuðból lögðust hins vegar ekki í auðn í jafn miklum mæli og ekki dró úr rekstri á þeirn. Tilvísanir 1 Ritgerð Björns er óútgefin, en er til sem fjölrit á Háskólabókasafni, Björn Teitsson, „Bosetning i Suður-Þingeyjarsýsla 1300-1600“ (Reykjavík, 1978). 2 Arni Daníel Júlíusson, Betider i pestens tid. Landbrng, godsdrift og social konjlikt i sen- middelalderens islandske bondesamfund. Ph.d. ritgerð við Kaupmannahafnarháskóla 1996. 3 Islenskt fornbréfasafn sem hefir inni að lialda bréf og gjörnínga, dóma og máldaga, og aðrar skrár cr sncrta Island eða islenska menn IV (Kaupmannahöfn, 1857-1972), bls. 683 og áfram. 4 Islensktfornbréfasafn IV, bls. 154. 5 íslensktfornbréfasafti III, bls. 324. ^ íslensktfornbréfasafnV, bls. 160-162. 7 IslensktfornbréfasafnV, bls. 35-44. 8 íslensktfornbréfasafn III, bls. 407-411. 9 íslcnskt fornbréfasafti IV, bls. 464—468,510-514. 10 Skv. Birni Lárussyni, The Old Icelandic Lattd Registers (Lundi, 1967). 11 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 683-694, 699-702,710-711. - ísletiskt fornbréfasafn'V, bls. 35-44. 12 Heimildir um ýmsar hjáleigur í heimildum 14. aldar eru teknar saman í töflu 3.8. í Bonder i pestens tid. 13 Sjá t.d. Ögmundur Helgason, „Bæjarnöfn og byggð á Hryggjadal ogVíðidal í Skagafjarðarsýslu." Saga VII (1969).- Guðrún Sveinbjarnardóttir, FarmAbandon- ment iti MedievaI and Post-Medieval Iceland.Att Intcrdisciplinary Study (Oxford, 1992). 14 Sjá umfjöllun á bls. 89-94 í Bondcr i pestens tid. 15 íslenskt fornbréfasaftt IV, bls. 700-702. - ísletiskt forttbréfasafti IX, bls. 320-321. - ís- lensktfornbréfasafn XII, bls. 141. 16 Sjá töflu 4.10 og appendiks 6 í Bottder i pestens tid. 17 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 382. 18 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 710. 19 Islenskt fornbréfasafttVll, bls. 14 og áfram. 20 íslensktfornbréfasafnVlU, bls. 266-269. 21 íslensktfornbréfasafn IX, bls. 314. 22 íslensktfornbréfasafn IX, bls. 106-107. 23 íslensktfornbréfasafn IV, bls. 39-83. - íslensktfornbréfasafn XII, bls. 650-666. 24 íslenskt forttbréfasafn XIV, bls. 158-159. 25 íslettskt fornbréfasafn XIV, bls. 342 og áfram. 26 íslensktforttbréfasafn XII, bls. 858 og áfram. 27 íslensktforttbréfasafttVU, bls. 559-560. - ísletisktfornbréfasafnVU, bls. 814. - íslenskt fornbréfasafn X, bls. 72. SAGNIR 105
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.