Sagnir - 01.06.1997, Síða 107

Sagnir - 01.06.1997, Síða 107
sunnan, ef til vill á flestum jörðum 20 hdr. og stærri. Svo virðist sem tvíbýli séu enn á flestum jörðum 30 hdr. og stærri í Skagafirði eftir svartadauða á 15. öld, ef ráða má af fjölda kúgildaleigna á þessum jörðum. Að minnsta kosti virðist rekstur á þessum býlum hafa verið mun umfangs- meiri á 15. öld en síðar, eftir pláguna síð- ari, af leigukúgildafjölda að dæma. Athyglisvert er að rekstur á höfuðból- um minnkar ekki neitt við svartadauða, hann vex fremur en hitt. Fjölmargar heimildir geta um stórrekstur á höfuðból- um á 15. öld og framan af þeirri 16. Astandið í Urðasókn um 1430 er dramat- ískt, þar voru 10 af 17 lögbýlum í auðn, en höfuðbólið Urðir var ekki í eyði. Þar bjuggu Urðamenn, ein helsta höfðingja- ætt Norðanlands og hefur búið varla ver- ið smátt í sniðum. Heiinildir um þurrabúðabyggð benda ekki til vaxandi fiskveiða eftir svarta- dauða, þvert á móti. Helst er t.d. að ráða af sóknaskrá Jóns Vilhjálmssonar Hóla- biskups 1429 að þrír helstu útgerðar- staðir norðanlands á 13. og 14. öld, Grímsey, Hrísey og Flatey á Skjálfanda, séu í eyði. Þar eru engir prestar og um 1447 var engin byggð í Grímsey. Um 1462 virðist þó vera kominn þar prestur, sem og í Hrísey. Frá lokum 15. aldar, sennilega frá 1493, eru til svokallaðir Stefánsmáldagar, þar sem meðal annars eru ntáldagar fyrir Austurland. Virðast þeir gefa vísbend- ingu um ástand byggðar á Austurlandi rétt fyrir pláguna síðari. Þeir eru merkilegir vegna þess að fjöldi lögbýla er ekki hefð- bundinn, heldur um 15% minni en bæði á 14. og 17. öld. Byggð hefur því ekki verið búin að ná sér á Austurlandi um það leyti eftir svartadauða. Plágan síðari Beinar heimildir um byggð eftir pláguna síðari sýna, eins og búast má við, mikla eyðibyggð, en þær eru að ýmsu leyti tæt- ingslegar og leyfa ekki jafn gott yfirlit og heimildir frá því um 1430-50. Nefna má skrá um byggðir á nokkrum sjávarjörðum á Rauðasandi og við Patreksfjörð frá því 20 skömmu eftir 1500, sem voru mjög fá- byggðar, t.d. miðað við manntalið 1703. Þriðjungur jarða Þingeyraklausturs lá í eyði um 1525, margar jarðir í Skagafirði sem voru i byggð um 1450 lágu í eyði um svipað leyti. Frá Suðurlandi eru athyglis- verðar upplýsingar frá því skömmu eftir 1500. Þá lágu jafnvel stórbýli miðsveitis í eyði. Um miðja 16. öld stóð byggð á Suðurlandi enn höllum fæti í mörgum sóknum, t.d. í Villingaholts- og Hraun- gerðissókn í Flóa. I Hraungerðissókn voru 11 lögbýli 1553 en 17 1397.Nokkru síðar var aðeins ein af hjáleigum Krísuvíkur í byggð auk Krísuvíkur sjálfrar. Venjulega voru þar um 7-10 hjáleigur í byggð, og voru sérstök sókn, en skömmu eftir 1560 er þessi sókn lögð niður og undir kirkju í Selvogi. Ljóst er af jarðaskrám frá 1550-1570 að byggð hefur þá mjög lítið verið farin að ná sér norðan lands, inn- sveitir eins og innri hlutar Skíðadals og Hörgárdals lágu að mestu í eyði." Eftir pláguna síðari breyta jarðeigendur um stefnu. Þeir leggja nú mikla áherslu á að halda sem flestum jörðum i byggð, minna máli virðist skipta þótt reksturinn sé lítill miðað við það sem áður var. Jón Arason Hólabiskup stærir sig t.d. af því að hafa byggt upp nær allar jarðir Hólastóls, en það stærilæti verður innantómt þegar litið er á tölur um rekstur jarða Hólastóls um 1550. Kúgildum fækkar ntjög frá 15. öld og landskuld er mun lægri. Skaga- §örður, og raunar allt Norður- ogVestur- land, hefur verið mjög vannýttur til land- búnaðar um það leyti miðað við það sem áður var. Nefna má að bændur í Húna- vatnssýslu neituðu, vegna lambafæðar og nógs haglendis á láglendi, að reka fé á hefðbundna afrétti á Eyvindastaðaheiði. Stóð í þrasi milli bænda og landeigenda um það alla 16. öld og fram yfir 1600. Landeigendur fengu nefnilega toll af hverju lambi sem rekið var á fjall. Heildarmyndin er sú að þurrabúða- byggð og hjáleigubyggð lét mjög á sjá við pestir 15. aldar, sennilega fór stærstur hluti þurrabúðahverfa og rnikill meirihluti hjá- leigna í auðn.Tví- eða fjölbýlum, sérstak- lega norðanlands, virðist fækka mjög mik- ið eftir pláguna síðari. Lögbýlum fækkar varanlega um 8-9%, og um skeið á 15. öld virðast allt að 35% lögbýla á einstökum svæðurn leggjast í auðn. Höfuðból lögðust hins vegar ekki í auðn í jafn miklum mæli og ekki dró úr rekstri á þeirn. Tilvísanir 1 Ritgerð Björns er óútgefin, en er til sem fjölrit á Háskólabókasafni, Björn Teitsson, „Bosetning i Suður-Þingeyjarsýsla 1300-1600“ (Reykjavík, 1978). 2 Arni Daníel Júlíusson, Betider i pestens tid. Landbrng, godsdrift og social konjlikt i sen- middelalderens islandske bondesamfund. Ph.d. ritgerð við Kaupmannahafnarháskóla 1996. 3 Islenskt fornbréfasafn sem hefir inni að lialda bréf og gjörnínga, dóma og máldaga, og aðrar skrár cr sncrta Island eða islenska menn IV (Kaupmannahöfn, 1857-1972), bls. 683 og áfram. 4 Islensktfornbréfasafn IV, bls. 154. 5 íslensktfornbréfasafti III, bls. 324. ^ íslensktfornbréfasafnV, bls. 160-162. 7 IslensktfornbréfasafnV, bls. 35-44. 8 íslensktfornbréfasafn III, bls. 407-411. 9 íslcnskt fornbréfasafti IV, bls. 464—468,510-514. 10 Skv. Birni Lárussyni, The Old Icelandic Lattd Registers (Lundi, 1967). 11 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 683-694, 699-702,710-711. - ísletiskt fornbréfasafn'V, bls. 35-44. 12 Heimildir um ýmsar hjáleigur í heimildum 14. aldar eru teknar saman í töflu 3.8. í Bonder i pestens tid. 13 Sjá t.d. Ögmundur Helgason, „Bæjarnöfn og byggð á Hryggjadal ogVíðidal í Skagafjarðarsýslu." Saga VII (1969).- Guðrún Sveinbjarnardóttir, FarmAbandon- ment iti MedievaI and Post-Medieval Iceland.Att Intcrdisciplinary Study (Oxford, 1992). 14 Sjá umfjöllun á bls. 89-94 í Bondcr i pestens tid. 15 íslenskt fornbréfasaftt IV, bls. 700-702. - ísletiskt forttbréfasafti IX, bls. 320-321. - ís- lensktfornbréfasafn XII, bls. 141. 16 Sjá töflu 4.10 og appendiks 6 í Bottder i pestens tid. 17 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 382. 18 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 710. 19 Islenskt fornbréfasafttVll, bls. 14 og áfram. 20 íslensktfornbréfasafnVlU, bls. 266-269. 21 íslensktfornbréfasafn IX, bls. 314. 22 íslensktfornbréfasafn IX, bls. 106-107. 23 íslensktfornbréfasafn IV, bls. 39-83. - íslensktfornbréfasafn XII, bls. 650-666. 24 íslenskt forttbréfasafn XIV, bls. 158-159. 25 íslettskt fornbréfasafn XIV, bls. 342 og áfram. 26 íslensktforttbréfasafn XII, bls. 858 og áfram. 27 íslensktforttbréfasafttVU, bls. 559-560. - ísletisktfornbréfasafnVU, bls. 814. - íslenskt fornbréfasafn X, bls. 72. SAGNIR 105
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.