Sagnir - 01.06.1997, Side 109

Sagnir - 01.06.1997, Side 109
Stórabóla- hlutfall látinna í Álftaneshreppi. 40 35 30 <8 25 | 20 í 15 10 0 I Aldur Aldur Aldur Aldur Aldur Aldur Aldur 0-4 5-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 Aldurshópar Stöplarit sem upphajlegafylgdifyrirlestri Haraldar Briem. ' ■ % >60 um einhverjar upplýsingar um bæði frá plágunum og bólunni, þá einkanlega eyð- ing byggðar. Af þeim drögum við álykt- anir í átt við það t.d. að úr því að veruleg byggðareyðing virðist hafa orðið miklu langvinnari eftir plágurnar en bóluna, þá hafi þær væntanlega verið mun mann- skæðari en hún. Hins vegar afleiðingar sem við þekkj- um einungis á 18. öld og freistumst þá til að yfirfæra á 15.-16. öld.Til dæmis að hafi bólan ekki aukið verulega ójöfnuð í eignaskiptingu, þá hafi plágurnar varla gert það heldur. En allar eru þessar ályktanir varhuga- verðar, bæði af því að farsóttareðli sjúk- dómanna tveggja var ólíkt — þó að vissu- lega sé ýmislegt óljóst um hegðun plág- unnar á Islandi á 15. öld — og af því að ekki er víst að hin samfélagslega umgjörð hafi verið sambærileg. Þar skiptir aðallega tvennt máli: I samfélagi stórubólu voru barneignir aðallega verkefni húsmæðra, og í þeirra raðir komust konur að jafnaði nálægt miðju fijósemisskeiðinu, fýrir og eftir þrí- tugt, en margar þó aldrei.Viðkoma lands- manna var þá mjög næm fyrir öllum breytingum á hjúskapartíðni og giftingar- aldri kvenna, sem aftur valt að verulegu leyti á aðgangi fólks að jarðnæði. I þessu fólst raunar mikilvægt stýrikerfi fólks- Qöldans frá 17. öld og fram á hina 19. Bylgja fólksfjölgunar gat risið þegar sæmilega stórir árgangar kvenna höfðu tækifæri til að komast í húsmóðurstöðu á tiltölulega ungum aldri, en bylgjan var dæmd til að hjaðna þegar sú kynslóð kvenna komst úr barneign sem hafði bor- ið hana uppi. Þá fjölgaði heimilum með roskna húsmóður, þar sem að jafnaði var lítið um barneignir, en stórir árgangar ungra kvenna tepptust að vaxandi hluta í ófijórri hjúastétt. Þannig voru farsóttir og önnur ákvörð- unaröfl manndauðans alls ekki eins einráð um fólksfjöldamynst- ur Islands á 18. og 19. öld eins og al- gengt virðist vera i sögu mannkyns fýrir iðnbyltingu, heldur var breytileg fijósemi einnig miklu ráðandi í stýrikerfi semjafn- an stefndi að nokkuð ákveðnu sambandi fólksfjöldans við fjölda þeirra sveitaheimila sem fólk komst með góðu móti upp með að stofna. Mér hætt- ir alltaf til að ímynda mér að svipuðu máli hafi gegnt á 14.-16. öld, en vissulega er umhugsunarefni hvort þá var kannski miklu algengara að griðkonur ættu börn, annaðhvort innan hjónabands eða utan, þannig að tíðni barneigna hafi verið í ntinni tengslum við fjölda sjálfstæðra heimila. Líka er hugsanlegt að þá hafi konur komist í húsmóðurstétt miklu yngri að jafnaði, e.t.v. þannig að flestar konur hafi annaðhvort gifst á unglingsár- um eða piprað; a.m.k. þótti eðlilegt á miðöldum að bjargálna fólk gifti dætur sínar kornungar, og kann svipað að hafa átt við um öreigana líka. I annan stað réð það miklu um afleið- ingar stórubólu að hún gekk yfir land sem var tilfmnanlega ofsetið - ef ekki of- setið miðað við auðlindir, þá a.m.k. ofset- ið miðað við skipulag auðlindanýtingar, þ.e.a.s. miðað við fjölda bújarða. Að vísu voru nálægt tvær fjölskyldur að jafnaði á hveiju lögbýli fýrir bólu, og komu þar til tvíbýli, fleirbýli, hjáleigur og tómthús. En fjöldi þessara fýrirbæra, og þar með fjöldi mögulegra heimila í landinu, var treg- breytanlegur, og auk þess hafði þeim fækkað í harðindunum miklu við lok 17. aldar. Fyrir fólk í giftingarhugleiðingum var biðtíminn eftir jarðnæði þess vegna í lengsta lagi og hjúskaparhlutfall hvers aldursflokks ákaflega lágt. Segja má að fyrrnefnt stýrikerfi fólksfjöld- ans hafi verið stillt á „fulla ferð aftur á bak“ á fýrstu árum 18. aldar. í þessu efni hættir mér líka til að ímynda mér að svip- uðu máli hafi gegnt á íslandi um 1400, og jafnvel líka um 1490: þjóðin hafi verið fjölmenn, landið þröngt setið og margar fjölskyldur orðið að láta sér lynda tví- og fleirbýli, hjáleigur og tómthús. Rann- sóknir Arna Daníels Júlíussonar, sem hann hefur sagt okkur undan og ofan af, hníga mjög í þessa átt hvað varðar stöð- una um 1400, en heimildir eru þó lang- mest bundnar við fjölda lögbýla og mik- illi óvissu háð hvernig áætla skuli fjölda heimila umfram lögbýhn. Enn óvissara er það kringum 1490, heimildir jafnvel enn snautlegri og ekki augljóst að fólksfjöldi hafi komist í sanrt lag eftir áfall fýrri plág- unnar. Hvorki Jón Olafur Isberg né Árni Daníel myndu telja það sennilegt, þó að Gísli Gunnarsson hafi sýnt hér með reikningum að ekki þyrfti neitt sérlega öra fólksfjölgun til að svo mætti verða.8 Þetta var um samfélagslega umgjörð, en farsóttareðli sjúkdómanna virðist einkum að tvennu leyti ólíkt — og horfi ég þá fram- hjá öllum spurningum um smitleiðir pest- arinnar. I fyrra lagi var það aldrei nema minnihluti hinna sýktu sem bólan dró til dauða, en plágurnar virðast hafa strádrepið mjög stóran hluta þeirra sem á annað borð sýktust. Og í öðru lagi voru margir landsmenn, sem komnir voru yfir 35 ára aldur, ónæmir fýrir bólunni, og nærri allir yfir fimmtugu.Til samans olli þetta t.d. því að heimili og fjölskyldur eyddust sjaldan að fullu í bólunni, en í plágunum hefur verið mikið um heimili sem annaðhvort sluppu alveg eða gjöreyddust. Af þessu er t.d. fljótséð að af stórubólu má ekkert álykta um áhrif pláganna á eignaskiptingu því að erfðamynstrið hefur verið gjörólíkt. En hvað gerðist annars í stórubólu? Jón Steffensen ályktar að röskur fjórð- ungur landsmanna hafi dáið í bólunni, og „í annan stað réð það miklu um afleiðingar stórubólu að hún gekk yfir land sem var tilfinnanlega ofsetið ..." SAGNIR 107
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.