Sagnir - 01.06.1997, Síða 109

Sagnir - 01.06.1997, Síða 109
Stórabóla- hlutfall látinna í Álftaneshreppi. 40 35 30 <8 25 | 20 í 15 10 0 I Aldur Aldur Aldur Aldur Aldur Aldur Aldur 0-4 5-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 Aldurshópar Stöplarit sem upphajlegafylgdifyrirlestri Haraldar Briem. ' ■ % >60 um einhverjar upplýsingar um bæði frá plágunum og bólunni, þá einkanlega eyð- ing byggðar. Af þeim drögum við álykt- anir í átt við það t.d. að úr því að veruleg byggðareyðing virðist hafa orðið miklu langvinnari eftir plágurnar en bóluna, þá hafi þær væntanlega verið mun mann- skæðari en hún. Hins vegar afleiðingar sem við þekkj- um einungis á 18. öld og freistumst þá til að yfirfæra á 15.-16. öld.Til dæmis að hafi bólan ekki aukið verulega ójöfnuð í eignaskiptingu, þá hafi plágurnar varla gert það heldur. En allar eru þessar ályktanir varhuga- verðar, bæði af því að farsóttareðli sjúk- dómanna tveggja var ólíkt — þó að vissu- lega sé ýmislegt óljóst um hegðun plág- unnar á Islandi á 15. öld — og af því að ekki er víst að hin samfélagslega umgjörð hafi verið sambærileg. Þar skiptir aðallega tvennt máli: I samfélagi stórubólu voru barneignir aðallega verkefni húsmæðra, og í þeirra raðir komust konur að jafnaði nálægt miðju fijósemisskeiðinu, fýrir og eftir þrí- tugt, en margar þó aldrei.Viðkoma lands- manna var þá mjög næm fyrir öllum breytingum á hjúskapartíðni og giftingar- aldri kvenna, sem aftur valt að verulegu leyti á aðgangi fólks að jarðnæði. I þessu fólst raunar mikilvægt stýrikerfi fólks- Qöldans frá 17. öld og fram á hina 19. Bylgja fólksfjölgunar gat risið þegar sæmilega stórir árgangar kvenna höfðu tækifæri til að komast í húsmóðurstöðu á tiltölulega ungum aldri, en bylgjan var dæmd til að hjaðna þegar sú kynslóð kvenna komst úr barneign sem hafði bor- ið hana uppi. Þá fjölgaði heimilum með roskna húsmóður, þar sem að jafnaði var lítið um barneignir, en stórir árgangar ungra kvenna tepptust að vaxandi hluta í ófijórri hjúastétt. Þannig voru farsóttir og önnur ákvörð- unaröfl manndauðans alls ekki eins einráð um fólksfjöldamynst- ur Islands á 18. og 19. öld eins og al- gengt virðist vera i sögu mannkyns fýrir iðnbyltingu, heldur var breytileg fijósemi einnig miklu ráðandi í stýrikerfi semjafn- an stefndi að nokkuð ákveðnu sambandi fólksfjöldans við fjölda þeirra sveitaheimila sem fólk komst með góðu móti upp með að stofna. Mér hætt- ir alltaf til að ímynda mér að svipuðu máli hafi gegnt á 14.-16. öld, en vissulega er umhugsunarefni hvort þá var kannski miklu algengara að griðkonur ættu börn, annaðhvort innan hjónabands eða utan, þannig að tíðni barneigna hafi verið í ntinni tengslum við fjölda sjálfstæðra heimila. Líka er hugsanlegt að þá hafi konur komist í húsmóðurstétt miklu yngri að jafnaði, e.t.v. þannig að flestar konur hafi annaðhvort gifst á unglingsár- um eða piprað; a.m.k. þótti eðlilegt á miðöldum að bjargálna fólk gifti dætur sínar kornungar, og kann svipað að hafa átt við um öreigana líka. I annan stað réð það miklu um afleið- ingar stórubólu að hún gekk yfir land sem var tilfmnanlega ofsetið - ef ekki of- setið miðað við auðlindir, þá a.m.k. ofset- ið miðað við skipulag auðlindanýtingar, þ.e.a.s. miðað við fjölda bújarða. Að vísu voru nálægt tvær fjölskyldur að jafnaði á hveiju lögbýli fýrir bólu, og komu þar til tvíbýli, fleirbýli, hjáleigur og tómthús. En fjöldi þessara fýrirbæra, og þar með fjöldi mögulegra heimila í landinu, var treg- breytanlegur, og auk þess hafði þeim fækkað í harðindunum miklu við lok 17. aldar. Fyrir fólk í giftingarhugleiðingum var biðtíminn eftir jarðnæði þess vegna í lengsta lagi og hjúskaparhlutfall hvers aldursflokks ákaflega lágt. Segja má að fyrrnefnt stýrikerfi fólksfjöld- ans hafi verið stillt á „fulla ferð aftur á bak“ á fýrstu árum 18. aldar. í þessu efni hættir mér líka til að ímynda mér að svip- uðu máli hafi gegnt á íslandi um 1400, og jafnvel líka um 1490: þjóðin hafi verið fjölmenn, landið þröngt setið og margar fjölskyldur orðið að láta sér lynda tví- og fleirbýli, hjáleigur og tómthús. Rann- sóknir Arna Daníels Júlíussonar, sem hann hefur sagt okkur undan og ofan af, hníga mjög í þessa átt hvað varðar stöð- una um 1400, en heimildir eru þó lang- mest bundnar við fjölda lögbýla og mik- illi óvissu háð hvernig áætla skuli fjölda heimila umfram lögbýhn. Enn óvissara er það kringum 1490, heimildir jafnvel enn snautlegri og ekki augljóst að fólksfjöldi hafi komist í sanrt lag eftir áfall fýrri plág- unnar. Hvorki Jón Olafur Isberg né Árni Daníel myndu telja það sennilegt, þó að Gísli Gunnarsson hafi sýnt hér með reikningum að ekki þyrfti neitt sérlega öra fólksfjölgun til að svo mætti verða.8 Þetta var um samfélagslega umgjörð, en farsóttareðli sjúkdómanna virðist einkum að tvennu leyti ólíkt — og horfi ég þá fram- hjá öllum spurningum um smitleiðir pest- arinnar. I fyrra lagi var það aldrei nema minnihluti hinna sýktu sem bólan dró til dauða, en plágurnar virðast hafa strádrepið mjög stóran hluta þeirra sem á annað borð sýktust. Og í öðru lagi voru margir landsmenn, sem komnir voru yfir 35 ára aldur, ónæmir fýrir bólunni, og nærri allir yfir fimmtugu.Til samans olli þetta t.d. því að heimili og fjölskyldur eyddust sjaldan að fullu í bólunni, en í plágunum hefur verið mikið um heimili sem annaðhvort sluppu alveg eða gjöreyddust. Af þessu er t.d. fljótséð að af stórubólu má ekkert álykta um áhrif pláganna á eignaskiptingu því að erfðamynstrið hefur verið gjörólíkt. En hvað gerðist annars í stórubólu? Jón Steffensen ályktar að röskur fjórð- ungur landsmanna hafi dáið í bólunni, og „í annan stað réð það miklu um afleiðingar stórubólu að hún gekk yfir land sem var tilfinnanlega ofsetið ..." SAGNIR 107
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.