Morgunblaðið - Sunnudagur - 16.06.2013, Qupperneq 4

4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16.6. 2013
Barnaverndarstofa byrjaði árið
2009 að veita sálfræðiþjónustu fyr-
ir börn undir 18 ára aldri sem
sýna óviðeigandi kynhegðun. Þetta
er úrræði sem hægt er að grípa til
ef fólk hefur áhyggjur af óviðeig-
andi kynhegðun barna. „Það getur
verið erfitt að greina hvar mörkin
liggja á þessum aldri, hvenær
börn eru í eðlilegum kynferðis-
legum leik og hvenær beri að hafa
áhyggjur,“ segir Ólafur Örn.
„Þess vegna viljum við gjarnan
fá til okkar fleiri börn en færri,
þannig að við getum þá lokað mál-
inu með fræðslu, til dæmis með
því að segja að þetta sé eðlileg til-
raunastarfsemi einstaklings á
þessum aldri og hann viti ekki
hvernig eigi að bera sig að. En
stundum er þetta gróf hegðun sem
þarf að vinda ofan af, allt frá því
að skoða barnaklám eða sýna sig
og snerta aðra, til fullframinna
maka og kynferðislegrar misnotk-
unar.“
Og það er mikilvægt að greina
snemma óeðlilega kynferðislega
hegðun. „Hættulegustu kynferðis-
brotamennirnir eiga það yfirleitt
sammerkt að hafa byrjað að
brjóta af sér sem börn,“ segir
Ólafur Örn. „Reynslan sýnir að
líkurnar eru mestar á að stöðva
slíka hegðun á unga aldri, áður en
hún þróast frekar, enda eru börn
og unglingar merkilega móttæk
fyrir meðferð.“ Hann áréttar þó
að ekki megi snúa rökfærslunni á
hvolf og draga þá ályktun að öll
börn sem sýni óviðeigandi kyn-
hegðun verði hættuleg. „Hlutfallið
er mjög lágt eða einungis 5%, þ.e.
fimm af hundraði. Og ég ítreka að
mestar líkur eru á að það takist að
snúa þessari þróun við ef með-
ferðin hefst snemma.“
Úr Barnahúsi þar sem unnið er
markvisst með börnum sem hafa
orðið fyrir kynferðisofbeldi.
Morgunblaðið/G.Rúnar
Krakkar
sem sýna
óviðeigandi
kynhegðun
Íslendingar hafa fullgilt Lanza-
rote-sáttmálann, en það er Evr-
ópuráðssamningur um varnir
gegn kynferðislegri misnotkun á
börnum. Í því felst meðal annars
að Íslendingar skuldbinda sig til
að koma upp hjálparlínu fyrir fólk
sem hefur áhyggjur af eigin
kynferðislegu löngunum gagnvart
börnum, en það hefur þó ekki
tekið skrefið. „Þetta er úrræði
fyrir fólk sem hefur áhyggjur,“
segir Ólafur Örn. „Það hefur
kannski staðið sig að því að plana
brot gegn börnum og vill leita
sálfræðiaðstoðar, en finnur eng-
an farveg fyrir það í kerfinu. Auð-
vitað væri eðlilegt fyrsta skref að
hjálpa þeim sem vilja fá hjálp. En
við gerum það ekki því miður.
Þetta þarf ekki að vera dýrt eða
flókið í framkvæmd. Það væri til
dæmis hægt að byrja með hjálp-
arlínu í tvo tíma tvisvar í viku.“
Áhættumat er liður í reynslu-lausnarferlinu hjá Fangels-ismálastofnun, en þar er
lagt mat á hversu líklegt sé að
kynferðisbrot haldi áfram eftir að
afplánun gerandans lýkur. „Ekki
liggja fyrir rannsóknir hér á landi,
úr því þarf að bæta, en við höfum
tölur frá Bandaríkjunum,“ segir
Ólafur Örn Bragason, sérfræðingur
í réttarsálfræði.
„Af þeim sem eru í minnstri
áhættu brjóta 7-12% af sér aftur
innan fimm ára frá því þeir losna
úr afplánun, 20-30% af þeim sem
eru í miðlungsáhættu og svo 40-
50% þeirra sem eru í mikilli
áhættu. Hafa ber í huga þegar
ítrekunartíðnin er skoðuð að hún
er unnin út frá gögnum lögreglu
og að kynferðisafbrot eru sá brota-
flokkur sem ólíklegast er að rati
þangað. Það sýna þolendakannanir
og þar af leiðandi er skekkjan
meiri.“
Reynslulausn
Skilyrði reynslulausnarinnar eru
ákveðin út frá niðurstöðu áhættu-
matsins. „Unnið er mjög faglegt
starf hjá Fangelsismálastofnun,“
segir Ólafur Örn Bragason sér-
fræðingur í réttarsálfræði. „Tveir
ráðgjafar mæta í reglulegar heim-
sóknir, taka út dvalarstaði og
halda uppi virku eftirliti með þeim
sem metnir eru hættulegastir.“
En gallinn er sá að þegar
reynslulausn lýkur eru kynferð-
isbrotamennirnir lausir allra mála,
sama hversu hættulegir þeir teljast
samkvæmt áhættumati. Eftirlitinu
lýkur þar. Og þar sem lögreglan
hefur ekki forvirkar rannsókn-
arheimildir, eins og hún hefur
ítrekað farið fram á, þá þarf rök-
studdan grun til að leyfilegt sé að
fylgjast með þeim áfram.
Miðlun upplýsinga
Fangelsismálayfirvöld geta þó
miðlað upplýsingum til barna-
verndaryfirvalda um einstaklinga
sem eru samkvæmt áhættumati
líklegir til að fremja kynferðisbrot
að lokinni afplánun. Þannig má
hugsanlega fyrirbyggja að þeir
ráði sig í vinnu eða taki þátt í fé-
lagsstarfi þar sem aðgangur er
greiður að börnum. „En spurningin
er sú hvaða úrræðum er hægt að
beita, að svo komnu máli.“ segir
Ólafur Örn. „Barnaverndarkerfið
er illa statt sökum mikils álags og
það hefur ekki heimildir til að
bregðast við nema grunsemdir
vakni um að tiltekið barn sé í
hættu.“
Hvað er til ráða?
Eitt úrræði sem Ólafur Örn bend-
ir á er að lengja reynslulausn-
artímabilið og tryggja að Fangels-
ismálastofnun hafi meira bolmagn
til áframhaldandi eftirfylgni.
„Mjög fáir eru í miklum áhættu-
hópi hér á landi, að minnsta kosti
sem við vitum um, og fangelsi eru
einfaldlega ekki besti meðferð-
arstaðurinn ef tilgangurinn er
betrun.“
Á Bretlandi er réttargeðdeild
sérhæft úrræði og eru kynferð-
isbrotamenn vistaðir þar, þar til
þeir eru ekki lengur taldir hættu-
legir. „Ég veit vel að það kann að
vera umdeilt hvort vista eigi sak-
hæfa einstaklinga á réttargeðdeild,
en þar er hægt að veita betri
þjónustu.“
Hann segist telja að blönduð að-
ferð sé skynsamlegasta leiðin.
„Það þarf heildstæða meðferð með
teymi sérfræðinga og fælist hún
að hluta til í fangelsisdvöl, en
einnig í dvöl á réttargeðdeild og
reynslulausn. Jafnframt þyrfti
meira samstarf milli lögreglu og
barnaverndaryfirvalda til að veita
betra aðhald. Ég tel að það myndi
skila árangri, hversu miklum er
erfitt að segja, en við getum þetta.
Önnur lönd eru með svo mikinn
fjölda afbrotamanna að það er
nánast ógerlegt að halda utan um
hættulegasta hópinn þar.“
Eftir að reynslulausn lýkur eru kynferðisafbrotamenn lausir allra mála, sama hversu hættulegir þeir teljast. Myndin er sviðsett.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Vanmáttugt réttarkerfi
ÍSLENSKT RÉTTARKERFI ER VANMÁTTUGT GAGNVART KYNFERÐISBROTAMÖNNUM SEM FREMJA ÍTREKUÐ KYNFERÐISBROT
Á BÖRNUM, EN REYNSLAN SÝNIR AÐ OF MARGIR LÁTA SÉR EKKI SEGJAST OG HALDA ÁFRAM, EFTIR AÐ HAFA AF-
PLÁNAÐ BROT SÍN, AÐ BRJÓTA AF SÉR. EKKI ÞARF AÐ ORÐLENGJA HVÍLÍK ÁHRIF SLÍKT INNGRIP HEFUR Á LÍF BARNS.
SKORTIR HJÁLPARLÍNU
* „Við erum alltof lítið og þétt samfélag til að kynferðisbrotgegn börnum fái að viðgangast.“Ólafur Örn Bragason, sérfræðingur í réttarsálfræði.
Þjóðmál
PÉTUR BLÖNDAL
pebl@mbl.is