Morgunblaðið - 28.12.2013, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. DESEMBER 2013
Hydrovane loftpressur eru lágværar,
fyrirferðarlitlar, öflugar og henta alls
staðar þar sem þörf er á þrýstilofti.
Mikið úrval af hágæðaloftpressum,
lögnum og síum. Bjóðum lausnir
í þrýstilofti fyrir allar aðstæður.
IÐNVÉLAR ehf. | Smiðjuvegi 44-46 | 200 Kópavogur | Sími 414 2700 | idnvelar@idnvelar.is | idnvelar.is
Allt annað líf
- með hljóðlátri loftpressu
Kynntu
þér úrvalið
á idnvelar.is
Nú þegar jólasveinarnir eru farnir að tygja sig heim einn aföðrum er við hæfi að rita um þá fáein orð. Nöfn sveinkannavísa til fyrri tíma og eru flest fjarri nútímanum. Í þá dagavar fjöldi þeirra á reiki. Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar eru
tugir jólasveina nefndir. Jólalagið Jólasveinar einn og átta er því ekki
úr lausu lofti gripið. Heimildir benda til að þeir hafi verið mismargir
eftir landshlutum.
Í jólasveinavísum Jóhannesar úr Kötlum eru þeir þrettán. Þar er að
finna jólasveina okkar tíma. Þessar vísur má finna í bók hans Jólin
koma frá 1932. Leiða má að því líkur að endanlegur fjöldi jólasvein-
anna og hvaða nöfn þeir báru hafi ráðist af vinsældum vísnanna.
Á vef Þjóðminjasafnsins er lýsing á jólasveinunum. Nöfn þeirra eru
gegnsæ og fela í sér það sem einkennir þá. Þeir sleikja, skafa, skella,
sníkja o.s.frv. Af nöfnunum
að dæma virðast þeir flestir
vera svangir. Kertasníkir
var einnig kallaður Kerta-
sleikir. Hér áður fyrr voru
kertin búin til úr tólg og hef-
ur hann því sleikt þau.
Hurðaskellir ber heiti óláta-
belgsins og virðist ekki vera eins upptekinn af mat og bræður hans.
Stúfur er sá eini sem ekki ber nafn sem einkennir háttarlag. Hann var
þó stundum kallaður Pönnuskefill. Stekkjarstaur ber að hluta til nafn
sem vísar til limaburðar en á hinn bóginn kunna fáir deili á orðinu
stekk en það merkir lítil fjárrétt. Samkvæmt fyrrnefndum jólasveina-
vísum laumaðist Stekkjarstaur í fjárhúsin því að hann vildi sjúga ærn-
ar.
Árni Björnsson þjóðháttafræðingur hefur bent á að í þjóðsagnasafni
Jóns Árnasonar séu heiti jólasveinanna þrettán höfð eftir séra Páli
Jónssyni, presti í Eyjafirði. Páll þessi var ættaður úr Dölunum eins og
Jóhannes úr Kötlum. Að vísu nefnir Páll Faldafeyki en Jóhannes
Hurðaskelli. Hurðaskelli er að finna í safni Jóns Árnasonar í heimild
að norðan. Pottasleiki kallaði Jóhannes Pottaskefil og hefur hann síð-
an gengið undir báðum nöfnum. Skyrgám kallaði Jóhannes Skyrjarm.
Skyrjarmur festist ekki við þann sveinka en Hurðaskellir tók alveg við
af Faldafeyki enda ekki augljóst hvaða faldi hann feykti, einkum ef átt
var við höfuðfald kvenna. Askasleikir ber eiginlega úrelt nafn líka.
Askar finnast einna helst á Þjóðminjasafninu eða sem skraut á heim-
ilum þeirra landsmanna sem gaman hafa af gömlum munum.
Lýsing Jóhannesar úr Kötlum á jólasveinunum lifir góðu lífi. Þeir
eru enn þrettán og bera gömlu nöfnin – þótt enginn hafi orðið var við
þá í eldhúsinu að stela sér mat. Foreldrarnir, Grýla og Leppalúði, eru
ýmist dauðir eða halda sig í fjöllunum. Sagan af jólakettinum hefur
hins vegar ekki staðist tímans tönn enda hæfir vart nú á dögum að
segja að börn fari í jólaköttinn fái þau ekki ný föt fyrir jólin.
Málið
El
ín
Es
th
er
Já, til dæmis
Símasníkir.
Og Facebook-
deilir, Tölvufærir,
Sjónvarpsglápir
og PISA-dæmir.
Ha? Nei, er það?
Ekki allir. Nokkrir eru enn á leiðinni til byggða.
Pedró, af hverju er skórinn ennþá í glugganum?
Jólasveinarnir eru lagðir af stað aftur til fjalla.
Þeir jólasveinar nefndust
Tungutak
Eva S. Ólafsdóttir
eva@skyrslur.is
Minningar Ragnars Stefánssonar, jarð-skjálftafræðings, sem út komu fyrir þessijól, eru athyglisverðar fyrir margra hlutasakir. Í óvenju opinni umfjöllun um líf
foreldra sinna bregður hann upp mynd af lífi þeirra
kynslóðar, sem sýnir m.a. hvað margt hefur verið líkt
með hlutskipti fólks á fyrri hluta 20. aldarinnar á Ís-
landi, þeim áskorunum, sem það stóð frammi fyrir í
daglegu lífi, og þeim fordómum, sem það var að
burðast með úr fortíðinni. Og þá skipti engu máli hvar
þetta fólk stóð í pólitík, yzt til vinstri eins og í fjöl-
skyldu Ragnars eða yzt til hægri eins og í fjölskyldu
greinarhöfundar. Viðfangsefnin og vandamálin voru í
meginatriðum þau sömu. Kynslóð foreldra okkar
Ragnars var að berjast við að komast af. Langflest
okkar eru komin af fátæku fólki til sjávar og/eða
sveita.
Ímynd Ragnars Stefánssonar í samtímasögu okkar
er af manni, sem var helzti forystumaður róttækustu
grasrótarhreyfinganna á vinstri væng stjórnmálanna á
dögum kalda stríðsins. Við vorum skólabræður og
bekkjarbræður og mér er minnis-
stætt að afstaða mín til hans mót-
aðist snarlega í æsku okkar, þegar
ég komst að því að hann væri
bróðursonur Brynjólfs Bjarnason-
ar, eins helzta hugmyndafræðings
kommúnista á Íslandi á 20. öld-
inni. Þar með var Ragnar í mínum huga ofarlega á
lista þeirra, sem mest ástæða var til að tortryggja.
Framganga hans og forysta í götumótmælum á sjö-
unda og áttunda áratug síðustu aldar staðfestu þá
skoðun.
Einhvern tíma fyrir svo sem tveimur áratugum hitt-
umst við á förnum vegi á Akureyri og tókum tal sam-
an. Það samtal vakti hjá mér hugsanir um að kannski
hefði ég haft rangt fyrir mér, þegar ég í upphafi kalda
stríðsins, enn undir miklum áhrifum af æskuumhverfi
mínu, hafði sett Ragnar Stefánsson í hóp þeirra
manna, sem hættulegastir gátu talizt í röðum vinstri-
manna. Þetta var saga kalda stríðsins. Svona dæmd-
um við menn eftir því hvar þeir skipuðu sér í flokk.
Minningar Ragnars Stefánssonar eru staðfesting á
því að ég hafði rangt fyrir mér. Þær lýsa manni, sem
hefur umfram allt verið samkvæmur sjálfum sér. Og
slíka menn er hægt að virða hvar í flokki, sem þeir
standa. Þeir eru ekki svo margir.
Einn lítill kafli í endurminningum Ragnars Stefáns-
sonar, Það skelfur, var erfið lesning. Hann lýsir því,
þegar hann kom í okkar bekk í Laugarnesskólanum
og segir:
„Þar hitti ég fyrir aðalinn í skólanum, þá sem höfðu
leikið í leikritunum hjá Skeggja Ásbjarnarsyni, kenn-
ara. Ég var mjög feiminn við þessa fínu krakka.
Reyndar voru nokkrir aðrir ófínir þarna líka. Stelp-
urnar í bekknum voru óskaplega gáfaðar … strák-
arnir … voru bráðþroska pólitískt … Ég var aldrei í
þessari pólitísku akademíu en horfði meira til hennar
í forundran og með nokkurri aðdáun. Ég umgekkst
enn stráka úr Múla- og í Herskólakampi, þótt mér
hefði hlotnast sú upphefð að vera í A-bekk í fram-
haldsdeildinni. Mig minnir að þrír efstu bekkirnir, A,
B og C, hafi verið svonefndir bóknámsbekkir, miklu
fleiri bekkir þar fyrir neðan voru verknámsbekkir.
Fyrri hópurinn átti möguleika á því að ganga hinn
virðulega menntaveg, síðari hópurinn myndi lenda
einhvers staðar neðar í samfélagsstiganum eins og
það var kallað.“
Þessi lýsing Ragnars á einhverri óskilgreindri
stéttaskiptingu á þessum tíma er rétt en hún er líka
óþolandi. Hvernig gat svona samfélag orðið til? Þetta
var auðvitað bara sýndarmennska og sjónarspil. Fólk
var að þykjast. En jafnframt var þetta að sumu leyti
sá veruleiki, sem blasti við fólki á fyrstu árum lýð-
veldisins. Í bréfum, sem varðveizt hafa úr móðurfjöl-
skyldu minni, sem voru aðallega sjó-
menn á Vestfjörðum, má finna
vangaveltur um það að börn Mar-
grétar Auðunsdóttur frá Svarthamri
í Álftafirði við Djúp muni sennilega
ganga menntaveginn. Hvers vegna?
Vegna mannsins, sem hún gekk að
eiga, Haraldar Blöndals, ljósmyndara.
Þetta mat sjómannanna ungu á fjórða tug 20. aldar
reyndist rétt. Margrét var ömmusystir mín og afa-
systir Kára Stefánssonar, forstjóra Íslenzkrar erfða-
greiningar. Hún var amma Halldórs Blöndals, fyrr-
verandi forseta Alþingis og ráðherra. Börn systur
hennar, ömmu minnar, gengu ekki menntaveginn af
því að þau höfðu ekki efni á því. Maður hennar var
sjómaður frá Skálavík. Þegar við Ragnar Stefáns-
sonar kynnumst í gagnfræðaskóla um miðbik síðustu
aldar eimir enn eftir af þessari stéttaskiptingu. Senni-
lega er ekkert verra til í samfélögum en stéttaskipt-
ing. Hún hefur skotið upp kollinum á ný á seinni ár-
um. Það hefur fyrst og fremst verið peningaleg
stéttaskipting en að einhverju leyti spurning um há-
skólaaðal. Það skiptir ekki máli af hverju stéttaskipt-
ing sprettur. Hún er fyrst og fremst hlægileg. En hún
getur haft alvarlegar afleiðingar.
Herforinginn í götuátökum, sem leiddu af kalda
stríðinu, leggur nokkra áherzlu á að skýra sín sjón-
armið og það er skiljanlegt. Sennilega er bók Ragnars
einhver bezta málsvörn fyrir götuherdeildir vinstri-
manna, sem fram hefur komið. Sumir aðrir hafa reynt
að fela þá fortíð sína og láta nú fara vel um sig í skjóli
þess borgaralega valdakerfis, sem þeir áður börðust
gegn. Þess vegna er svo auðvelt að bera virðingu fyrir
Ragnari Stefánssyni.
En hitt er svo annað mál, að við sem stóðum hinum
megin víglínunnar litum á götumótmælin, sem Ragnar
stóð fyrir, sem happafeng í baráttunni.
Við vissum að þau mundu þjappa fólki enn betur
saman í baráttunni fyrir frelsi og lýðræði – gegn ein-
ræði kommúnismans og kúgun.
Saga jarðskjálftafræðings
Stéttaskipting er hlægileg
– en það er fátt verra til
í samfélögum.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Haustið 1933 dvaldist HalldórKiljan Laxness í Barcelona og
fékkst við að skrifa Sjálfstætt fólk.
Þar var þá staddur Jónas Jónsson
frá Hriflu, og bauð sendifulltrúi Ís-
lands í borginni, Helgi P. Briem,
þeim Laxness og Jónasi á nautaat.
Halldór Guðmundsson bókmennta-
fræðingur segir í ævisögu Kiljans,
sem kom út 2004 (bls. 335): „Þannig
atvikast það að Jónas frá Hriflu og
Halldór Laxness fara saman á
nautaat, en því miður er ekkert vitað
meira um þá ferð.“
Ég fléttaði hins vegar inn í bók
mína, Kiljan, um ævi Laxness 1932-
1949, fjörlega frásögn um þetta
sama nautaat, sem Jónas frá Hriflu
hafði birt í Dvöl 1934. Frásögnin
þótti svo skemmtileg, að hún var
endurprentuð í bókinni Langt út í
löndin 1944. Lýsti Jónas því með til-
þrifum, hvernig naut ráku fyrst
hesta riddara á hol í tvísýnum bar-
dögum, en nautabaninn sjálfur birt-
ist síðan í litklæðum og lagði sverð
sitt í hjartastað hvers nautsins af
öðru.
Nauðsynlegt er að þaulkanna
heimildir til að komast hjá vand-
ræðalegum yfirsjónum. Þetta rifj-
aðist upp fyrir mér, þegar ég hlust-
aði á Lemúrinn á Rás eitt 15.
október 2013, en þá lýsti Vera Ill-
ugadóttir afskekktum eyjum. Hún
sagði meðal annars frá Galápagos-
eyjum í Kyrrahafi, undan strönd
Miðbaugsríkis, Ekvadors. Vera
rakti örlagasögu, sem gerðist, eftir
að ævintýrakona, sem titlaði sig bar-
ónessu, settist að á eynni Floreana
1932.
Það hefur hins vegar farið fram
hjá umsjónarmönnum Lemúrsins,
að ég birti í 3. hefti Þjóðmála sum-
arið 2013 ferðasögu mína frá Galá-
pagos-eyjum í júní 2013. Þá hafði ég
komist að því, að íslenskur maður
hafði flust út í eyjarnar 1931 og bor-
ið þar beinin 1945. Hann var einmitt
ein helsta frumheimildin um örlaga-
sögu barónessunnar, sem ég endur-
segi stuttlega í Þjóðmálum. Virðist
annar ástmaður barónessunnar hafa
drepið hana og hinn ástmanninn, en
orðið síðan sjálfur skipreka á eyðiey
á leið til meginlandsins og látist úr
þorsta ásamt fylgdarmönnum sín-
um. Bendi ég á, að Georges Simenon
notar þessa viðburði sem uppistöðu í
skáldsögunni Ceaux de la soif, sem
best væri að þýða Hinir þyrstu, og
hefur verið gerð sjónvarpsmynd eft-
ir henni. Saga íslenska eyjarskeggj-
ans, sem hét Valdimar Friðfinnsson,
er ekki síður ævintýraleg, eins og ég
hef minnst hér á.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Þeim sást yfir