Læknablaðið - 15.04.2001, Blaðsíða 18

FRÆÐIGREINAR / AFALLASTREITA
er á hve tilfinningalegt ójafnvægi er skaðlegt ekki síst
í mannlegum samskiptum. Þá er mikilvægt að
sjúklingurinn geri sér grein fyrir þeim áreitum sem
vekja upp óviðeigandi viðbrögð. Reynt er að stuðla
að bættu sjálfsmati og sjálfsstjórn með því að hjálpa
sjúklingi að horfast í augu við vanmátt sinn og smán,
sigrast á áfallatengdum ótta, læra að ná stjórn á
óhóflegum tilfinningalegum viðbrögðum og sjúk-
legum varnarháttum.
Þessu er hægt að ná með því að kenna sjúklingum
að ná stjórn á kvíða, mynda traust meðferðar-
samband og takast á við áreiti. Hér er átt við nokkurs
konar afnæmismeðferð þar sem fólk tekst á við
hæfileg áreiti í huganum eða á vettvangi og reynir að
ná valdi á upprifjunum og kvíðaviðbrögðum. Listin er
að sjúklingar þurfi ekki að endurupplifa áfallið af
fullum styrk en heldur ekki einangra minningamar í
einhverjum afkima sem opnast af minnsta tilefni.
Undirbúningur felst í að auka skilning á að þrátt fyrir
áreiti eigi kvíðaviðbrögð og önnur óhagstæð viðbrögð
ekki við. Með þessum æfingum er stefnt að því að
auka þol gagnvart minningum og tilfinningum.
Þannig lærir sjúklingur að stjórna viðbrögðum og
athöfnum sínum þannig að minningarnar missi vald
sitt, þær virkist ekki af áreitum dagsins og valdi
geðbrigðum og athöfnum, sem eru úr takt við
nútíðina. Leitast er við að fá fólk til að takast á við
verkefni sem það ræður við og veitir því hamingju-
tilfinningu, til dæmis að rækta garðinn sinn, líkams-
rækt, líknarstörf og fleira. Markmið þessarar með-
ferðar er ekki einungis að sefa ýmsa vanlíðan heldur
ekki síður að bæta almennt sjálfstraust, virkni og ná
tökum á mannlegum samskiptum.
Kvíðastjórn næst með slökun og öndunaræfingum,
jákvæðum hugsunum í stað neikvæðra og með því að
bægja frá sér óvelkomnum hugsunum ásamt æfingu í
tjáningu óska, skoðana og tilfinninga.
Eins og í öðrum lækningum vegur þyngst traust
samband sjúklings og hjálparmanns hans. Slíkt traust
er forsenda þess að komið verði við meðferð, sem
líkleg sé að skila árangri. Sá sem veitir meðferð þarf
að gæta sín á þeirri tilfinningu, sem sjúklingurinn
kemur inn hjá honum, að ástandið sé vonlaust. Sá er
hjálpar er ekki einungis að taka við því, sem
sjúklingurinn segir og gefur til kynna, heldur sá er
skilar til baka jákvæðum skilaboðum til að örva
uppbyggingu í stað niðurrifs. Tengsl við lækninn er
mikilvægur liður meðferðarinnar, sem getur orðið
græðandi og gjöful lind, sem sjúklingur lærir að nýta
sér undir ýmsum kringumstæðum lífsins til að lagfæra
óviðeigandi og eyðileggjandi venjur í sínu daglega lífi
(33).
Áhugaleysi og lélegt sjálfsmat minnka líkur á að
fólk geti tileinkað sér meðferð af þessu tagi. Vanhæfni
að þekkja og tjá tilfinningar getur verið óyfirstígan-
legur þröskuldur. Mikil hætta er á gagnúð og andúð í
meðferð. Almenn hnignun í hegðun og hvatastjórn
reynir mjög á meðferðarsamband. Þannig getur virst
að sjúklingurinn vilji viðhalda óbreyttu ástandi, varpi
af sér allri ábyrgð og láti skeika að sköpuðu hverjar
afleiðingar hegðunar hans verða. Þá virðist fólk með
áfallaröskun oft eiga í miklum vandræðum með
kvíðastjóm og vera ófærir um að stunda nokkra
slökun að gagni (34).
Umræða
Hér hefur verið vakin athygli á að langt er síðan menn
fóru að velta fyrir sér afleiðingum harðræðis og skelfi-
legrar lífsreynslu á geðheilsu og færni. Rétt er að
benda á, að í fyrri heimsstyrjöldinni var þegar fyrir
hendi mikil þekking um áfallsstreitu samanber skrif
Russels (10). Hann áttaði sig ekki einvörðungu á
afleiðingum hermennskunnar, heldur gerði hann sér
einnig ljósa grein fyrir ýmsum veikleikum og
samhengi, sem skipta máli fyrir það, hvort menn
gefast upp. Hann benti ennfremur á mikilvægi styrk-
leika einstaklinga og þjálfunar þeirra. Þá dró hann í
efa gildi ýmissa hugmynda um meðferð, sem höfðu
verið að ryðja sér li! rúms, meðal annars ýmsar
tegundir sállækninga, en skildi vel mikilvægi trausts
meðferðarsambands ekki síður en þekkingar
læknisins.
Eitinger (14,15) lagði með rannsóknum sínum eftir
síðari heimsstyrjöldina grunn að líffræðilegri skýringu
á þróun áfallastreitu. Hann gerði sér ljósa grein fyrir
afleiðingum langvinnrar áfallastreitu, skerðingu verk-
legrar og félagslegrar fæmi og truflun lífsgæða.
Síðari tíma rannsóknir byggja á og staðfesta margt
af niðurstöðum þessara frumkvöðla. Þannig hefur
áhersla verið lögð á líffræðilega þætti í leit að skýringu
á áfallastreitu. Niðurstöður þeirra rannsókna eru ekki
raktar hér en ættu að vera áhugasömum auðfundnar.
Auðsæranleiki er mjög mikilvægt rannsóknarefni til
að velja úr þá sem eru í hættu varðandi óheillavæn-
lega sjúkdómsþróun. Hjálp þarf að skipuleggja út frá
þörfum hvers og eins en ekki sem staðlaða aðgerð
fyrir alla.
Þrátt fyrir mikla áherslu á ýmiss konar meðferðar-
úrræði er langt í frá ljóst, hvernig meðferð verður best
hagað. Engin meðferð er þekkt, sem hægt er að líta á
sem fullnægjandi úrræði varðandi áfallastreitu.
Margir rannsakendur hafa varað við að kafa of langt
niður í sálarlíf fólks í þeim tilgangi að rifja upp
minningar og tilfinningar löngu liðinnar lífsreynslu.
Bent hefur verið á vanhæfni þessara sjúklinga að gera
sér grein fyrir og orða tilfinningar sínar. Tilfinningaleg
viðrun getur leitt til versnunar sállíkamlegra
einkenna sjúklinga með áfallastreitu (34) en sumir
höfundar sem skrifað hafa yfirlit um efnið hafa
beinlínis mælt gegn kerfisbundinni notkun slíkrar
meðferðar í kjölfara áfalla (35). Hins vegar er ljóst að
gildi meðferðar, eins og hugrænnar atferlismeðferðar,
290 Læknablaðið 2001/87