Læknablaðið - 15.04.2001, Blaðsíða 17

FRÆÐIGREINAR / AFALLASTREITA
dómum almennt er ekki ljóst (25). Þótt áfallastreita
og sér í lagi langvinn áfallastreita þróist hjá minni-
hluta þeirra sem reyna hörmulega atburði er fjöldi
þjáðra mikill. Geðræn röskun eftir áföll rýrir lífsgæði
og getur leitt til alvarlegrar og langvinnrar skerðingar
á almennri virkni, vinnugetu og færni í mannlegum
samskiptum. í mörgum tilvikum ná einstaklingar góð-
um tímabilum en ýmsar vísbendingar eru um að
menn geti orðið fyrir varanlegum andlegum og líf-
fræðilegum skaða sem minnki mótstöðu þeirra gegn
ýmsum öðrum geðkvillum. Sér í lagi virðist hætta á
endurteknum skeiðum ofurkvíðaröskunar, þunglynd-
is og fælniraskana (26).
Sjúklingum með viðvarandi áfallastreitu vegnar
misvel og ræður þar mestu aðlögunarhæfni þeirra og
þol gagnvart veikindunum. Ekki er sjálfgefið að allir
endurheimti félagslega færni og aðra virkni þótt
verulega dragi úr helstu einkennum og vanlíðan (21).
Á hinn bóginn geta aðrir haft þann styrk að viðhalda
vinnufærni og félagslegri virkni, þrátt fyrir þjáningar.
Meðferð
Fyrsta hjálp: Hjálparstarf og aðhlynning í kjölfar
ógnvænlegra atburða miðast almennt við að ná stjórn
á óreiðunni, koma fólki í öryggi og sporna gegn meiri
vá. Þá er fólki mikils virði að eiga þess kost að blanda
geði við aðra, sem eru í svipuðum sporum og ná auk
þess sambandi við vini og ættingja. Mikilsvert er að
umgangast fólkið, sem í hlut á, með rósemi og æðru-
leysi og forðast allt tilfinningalegt rót og yfirheyrslur
(27).
Þegar um hópslys er að ræða skiptir örugg og
markviss stjórn forsvarsmanna á staðnum miklu máli
til að veita íbúum þá öryggistilfinningu og framsýni
sem nauðsynleg er. Allir, sem vettlingi geta valdið,
þurfa að fá hlutverk, sem stuðlar að eigin velferð og
öryggi, auk þess að hefja endurreisn samfélagsins og
styðja meðbræður og -systur. Þennan lærdóm má ekki
síst draga af reynslu þeirra sem við hrikalegar
aðstæður fangabúða gátu fundið sér hlutverk til að
létta byrðar samfanga sinna. Sérfræðingar geta helst
orðið að liði með því að styðja forráðamenn
samfélagsins í skipulagningu, stjómun og hvatningu
til endurreisnar. Áætlanir verða að vera raunhæfar,
trúverðugar og öruggar til að heildin fái tækifæri til að
grafa hið liðna og hefja nýtt líf þrátt fyrir sorg og
þjáningar. Þá getur skipt máli að ljúka rannsókn máls
á fullnægjandi hátt til að forðast sársaukafulla
eftirmála, vangaveltur og bakþanka löngu síðar.
Athugun og meðferðarúrrœði heilbrigð'isstarfs-
manna: Ógætileg nálgun heilbrigðisstarfsfólks, strax í
kjölfar áfalls, einkum sú leið er nefnd hefur verið
tilfinningaleg viðrun (debriefing), getur hugsanlega
valdið fórnarlambi áfalla þjáningu. Ymsir þeir
varnarhættir sem fólk grípur til geta verið nauðsyn-
legir og óvarlegt að trufla þá með offorsi. Athugun
ætti að beinast að virkni, líðan og sjálfsmati fórnar-
lambanna og hvort einstaklingarnir eru færir um að
endurskipuleggja sitt daglega líf og framtíð.
Á liðnum árum hefur verið lögð nokkur áhersla á
að bjóða einstaklingum, sem verða fyrir alvarlegu
álagi, svokallaða áfallahjálp strax í kjölfar atburð-
anna. Þessi meðferð hefur byggst á þeirri trú að ein-
staklingum létti við að fá útrás fyrir geðshræringu sína
og færa í orð tilfinningalega upplifun atburða. Ýmsir
hafa á síðustu árum reynt að meta gildi þessa.
Viðrun tilfmninga innan 24-48 klukkustunda frá
atburði:
• rifja upp og endurmeta ógnvænlega reynslu,
• hvetja fólk til að tjá og túlka tilfinningar sínar,
• hvetja fólk til að vinna með reynslu sína af skynsemi,
• gefa ráð og upplýsingar um venjuleg tilfinningaleg
viðbrögð, gildi þess að tala um reynslu sína og
• hverfa aftur í skrefum til venjulegra lífshátta.
Áður en ákveðið verður að nota aðferðina
almennt í stórum stíl þarf að bíða ítarlegri rannsókna,
sem gefa okkur svör um hvemig, hvar og hvenær eigi
að vinna á þennan hátt. Þá hafa komið fram vís-
bendingar um að viðrun tilfinninga geti verið skaðleg,
ef hún fer ekki fram af kunnáttusemi og með mikilli
gát (28-30).
Lyf geta komið að gagni til að draga úr
einkennum. Þau geta dregið úr kvíðaeinkennum, auk
þess geta þau dugað vel við hvers konar fylgi-
geðkvillum. Huga þarf sérstaklega að fólki sem hættir
til misnotkunar lyfja og vímuefna. Helstu lyf sem
reynd hafa verið eru SSRI lyf, þríhringlaga
geðdeyfðarlyf, jafnlyndislyf og kvíðastillandi lyf.
Þegar takast þarf á við síðkomna áfallastreitu er
lyfjum almennt beitt samhliða annarri meðferð svo
sem kvíðastjórn og hugrænni atferlismeðferð.
Svo virðist sem hugræn atferlismeðferð eða
áþekkar aðferðir eigi rétt á sér fram yfir aðrar
aðferðir til að minnka líkur á langvinnri áfallastreitu.
Slík aðferð kann ennfremur að minnka verulega
hættu á þunglyndi síðar því svo virðist sem þunglyndi
fylgi gjarnan í kjölfar yfirþyrmandi áfallastreitu-
heilkenna (31). Markmið meðferðarinnar er að létta
vanlíðan og losna úr viðjum fortíðar og einnig að bæta
almennt sjálfstraust, virkni og ná stjórn á mannlegum
samskiptum. Reynt er að fá fólk til að takast á við lífið
og þjálfa sig í félagslegri færni (32).
Hugrœn atferlismeðferð er kjarni þeirrar með-
ferðartækni, sem mælt er með og sýnist geta skilað
árangri. Markmið meðferðarinnar eru eftirfarandi:
• að fræðast,
• takast á við áreiti,
• ná stjórn á viðbrögðum sínum undir hæfilegu álagi
og
• endurmeta tengsl milli sársaukafullrar reynslu og
áreita nútímans (33).
Lögð er áhersla á að upplýsa fólk um eðli áfalla-
streitu og skýra hvernig ýmiss konar viðbrögð og
vanlíðan megi rekja til lífsreynslu fortíðarinnar. Bent
Læknablaðið 2001/87 289