Læknablaðið - 15.04.2001, Blaðsíða 101

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 6
Faraldsfræði í dag
Áhætta
María
Heimisdóttir
Netfang:
mariah@decode.is
Áhætta (risk) er mælikvarði á tilurð nýrra
sjúkdómstilfella í þýðinu og er skilgreind sem það
hlutfall „heilbrigðra“ einstaklinga sem fá sjúkdóminn
á tilteknu tímabili. Lykilatriðin í þessari skilgreiningu
eru þrjú. í fyrsta lagi: um er að ræða ný tilfelli
(incident cases). í öðru lagi: áhættan er skilgreind
með tilliti til ákveðins tímabils, ekki er hægt að vísa til
til dæmis tvöfaldrar áhættu án þess að taka fram að
átt sé við tiltekið tímabil. Síðast en ekki síst: hlutfall
„heilbrigðra“ einstaklinga sem fá sjúkdóminn byggist
eingöngu á þeim hluta þýðisins sem á raunverulega á
hættu að fá tiltekinn sjúkdóm, það er áhættuþýði
(population at risk). Þannig er áhætta á legkrabba-
meini reiknuð út frá hlutfallinu milli fjölda
heilbrigðra kvenna sem fá sjúkdóminn og fjölda
heilbrigðra kvenna almennt, en ekki sem hlutfall af
öllu þýðinu, þar sem um það bil helmingur þess á alls
ekki á hættu að fá legkrabbamein. Áhætta hefur
engar einingar en miðast við skýr tímamörk, talað er
um að áhættan sé til dæmis 10% á 10 árum. Vegna
skírskotunar til fjölda tilfella á tilteknu tímabili er
áhætta einnig nefnd heildarnýgengi (cumulative
incidence) þar sem um er að ræða safntölu nýgengis
yfir ákveðið tímaskeið. Nýgengi, það er fjöldi nýrra
tilfella á ákveðnu tímabili í skilgreindum hluta
áhættuþýðisins, er einnig mælikvarði á áhættu en
hefur tiltekinn fjölda einstaklinga sem einingu, til
dæmis er talað um nýgengi á einu ári meðal 100.000
einstaklinga.
Áhætta, eins og hún er skilgreind að ofan,
endurspeglar áhrif allra orsakaþátta sjúkdómsins,
jafnt áhættuþátta sem vemdandi þátta, en er ekki
mælikvarði á áhrif einstakra áhættuþátta. Um er að
ræða þá áhættu sem á við um allt áhættuþýðið að
meðaltali en vísar ekki sérstaklega til einstaklinga
innan þýðisins. Á ensku hefur slík meðaláhætta verið
nefnd background risk.
TIl að meta áhættuna sem tengist einstökum
áhættuþáttum, og þar með skapa möguleika til að
meta áhættu einstaklinga, er notuð hlutfallsleg
áhætta (relative risk, risk ratio). Þá er fyrst reiknuð
áhætta meðal þeirra sem hafa tiltekinn áhættuþátt og
síðan meðal þeirra sem ekki hafa þennan áhættuþátt.
Hlutfallsleg áhætta er hlutfallið á milli þessara
tveggja stærða eða hlutfall heildamýgengis milli
þessara tveggja hópa, henni fylgir engin eining.
Hlutfallsleg áhætta lýsir styrk tengslanna á milli
áhættuþáttar og sjúkdóms, hún er afleiða af áhættu
og því gilda um hana sömu lykilatriði og lýst var að
ofan.
Rétt er að leggja sérstaka áherslu á mikilvægi tíma
við mat á áhættu eða hlutfallslegri áhættu. í báðum
tilfellum verður að miða við vel skilgreint tímabil og
áhættan getur verið mjög mismikil eftir lengd
tímabilsins. Þetta verður best skýrt með dæmi.
Setjum sem svo að meta eigi áhrif áhættuþáttar X á
almenna dánartíðni með því að bera saman
dánartíðni tveggja hópa þar sem annar hefur
áhættuþáttinn en hinn ekki. Óháð dánartíðni meðal
einstakra aldurshópa verður dánartíðnin augljóslega
hin sama (100%) fyrir báða hópana, hvað sem
áhættuþættinum líður, ef við fylgjumst með þeim
nægilega lengi. Áhrif X á dánartíðnina eru greini-
legust til skemmri tíma litið og munu dvína eftir því
sem eftirlitstímabilið lengist, hlutfallslega áhættan
mun stefna á 1,0.
Lengd tímabilsins sem áhættumatið á við um er
aðeins einn af mörgum tímatengdum (temporal)
þáttum sem hafa þarf í huga við mat og túlkun á
áhættu. Áhætta getur augljóslega vaxið eða dvínað
eftir því sem lengra líður frá áreiti. Jafnframt getur
tiltekið áreiti haft í för með sér mjög mismikla áhættu
eftir aldri og þroska einstaklings sem fyrir því verður.
Þannig verður túlkun á áhættu að byggjast á full-
komnum upplýsingum um alla þá tímatengdu þætti,
og auðvitað ýmsa aðra þætti, sem mikilvægir eru í
hverju tilviki.
Þar sem áhætta og hlutfallsleg áhætta byggjast á
nýgengi, en ekki algengi, er almennt aðeins unnt að
reikna þessar stærðir út frá rannsóknum þar sem
fylgst er með einstaklingum yfir tiltekið tímaskeið.
Þannig má reikna áhættuhlutfall í ferilrannsókn þar
sem fylgst er með nýgengi sjúkdóms meðal einstak-
linga með og án tiltekins áhættuþáttar. Eins má nota
gögn úr sjúklingasamanburðarrannsókn (case-
control study) að tilteknum skilyrðum uppfylltum
(sjá nánar síðar). Almennt er ekki unnt að meta
áhættu eða hlutfallslega áhættu í þverskurðar-
rannsóknum (cross-sectional studies) þar sem rann-
sóknin fer fram á ákveðnum tímapunkti og einstak-
lingunum er ekki fylgt eftir í tíma til að finna ný
tilfelli.
Læknablaðið 2001/87 373
L