Læknablaðið - 15.04.2001, Blaðsíða 99

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 132
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Dægradvöl VII
Tilvitnunin er tekin
úr íslenskri bók sem
gefin var út árið 1975.
Hvaða sjúkdómi er
þar verið að lýsa og
hver er sá sem upp-
haflega gaf þessa til-
þrifamiklu lýsingu?
„Um lokastig sjúk-
dómsins segir XX-
XX, að fáir sjúk-
dómar séu jafnhræði-
legir á þvf stigi.
Gömul, gróin sár og
beinbrot geta þá
rifnað upp, húðin á
fótleggjum springur,
sérstaklega yfir hnút-
unum og úr sprung-
unum verða ljót sár.
Margir sjúklinganna
látast úr stórblæð-
ingum frá þvag-
færum, þörmum,
lungum, nefholi,
maga, gylliniæðum
eða öðrum lfffærum."
Hand-, foot- and mouth disease
Katrín Davíðsdóttir og Þórólfur Guðnason,
barnalæknar, komu að máli við undirritaðan og
spurðu hvort til væri gott íslenskt heiti á þeim
barnasjúkdómi sem á ensku nefnist hand-foot-and-
mouth disease. Þau töldu ástæðu til að ræða þetta
núna þar sem umfjöllun um annan og óskyldan
dýrasjúkdóm, foot-and-niouth disease. gin- og
klaufaveiki, væri mjög áberandi í fjölmiðlum um
þessar mundir. Þau vildu reyna að koma í veg fyrir þá
smekkleysu að heiti dýrasjúkdómsins færðist yfir á
barnasjúkdóminn.
I íðorðasafni lækna er ekki lausn að finna, en þar
er þó stutt lýsing: Smitnæmur kvilli sem venjulega
leggst á börn og einkennist af blöðruútþotum á
höndum, fótum, munni og koki; fyrir koma sœrindi í
hálsi og munni og vœgur hiti. Hin nýja læknis-
fræðiorðabók Dorlands birtir heldur ítarlegri lýsingu:
Venjulega vœg og tímabundin útbrot, sem oftast stafa
af coxsackie-veiru A16, finnast helst hjá forskóla-
börnum og einkennast af blöðrum á kinnarslímhúð,
tungu, mjúka gómi, tannholdi, höndum ogfótum, þar
meðtöldum lófum og iljum.
Hvað á að kalla þennan sjúkdóm? Við þýðingu á
alþjóðlegu sjúkdómaheitunum, ICD-10, fór Orða-
nefndin þá leið að nefna fyrirbærið hand-, fót- og
munnsjúkdóm. Þegar litið er til nálægra þjóða sést að
sama leið hefur verið farin víðar, að þýða enska
heitið orðrétt: hánd, fot og munnsykdom (norska),
hand-fot-mun sjukdom (sænska), hánd-fod-mund
sygdom (danska) og Hand-Fuss-Mund Krankheit
(þýska). Ef nauðsynlegt er að útbreiðsla útbrotanna
komi fram í heitinu sýnist ekki annar kostur betri. Til
fróðleiks má bæta því við að sjúkdómnum var fyrst
lýst í Ástralíu á árinu 1956 og var hann orðinn vel
þekktur á sjöunda áratugnum.
Barnablöðrungar
Undirritaður hugleiddi þó ýmsar aðrar leiðir og
rifjaði af því tilefni upp íslensk og latnesk heiti
nokkurra barnasjúkdóma: barnaveiki (diphteria),
hettusótt (parotitis epidemica), hlaupabóla
(varicella), kíghósti (pertussis), mislingar (morbilli),
rauðir hundar (rubeola) og skarlatssótt (scarlatina).
Gætu þau gefið einhverjar hugmyndir? Sjúk-
dómurinn einkennist af blöðrum og finnst hjá böm-
um. Heitin bólusótt (variola) og blöðrusótt (pemp-
higus) eru þegar frátekin og heitið barnablöðrukvilli
(bullous dermatosis of childhood) sömuleiðis. Þá má
nefna að heitið blöðrubóla er komið í notkun í
samsetningunni meðgöngublöðrubóla (herpes
gestationis).
Spyrja má hvort barnablöðrusótt komi til greina
eða munnblöðrusótt? Með hliðsjón af heitinu
mislingar má einnig búa til fleirtöluorðið barna-
blöðrungar, en eintalan blöðrungur merkir vesicula.
Enn einn möguleikinn er blöðrungasótt eða
blöðrungavciki. Lengra komst undirritaður ekki að
sinni og biður nú um aðstoð hugmyndaríkra manna.
Metabolic syndrome
Ófeigur Ófeigsson, lyflæknir á Selfossi, sendi tölvu-
póst og spurði um íslenska þýðingu á nýstárlegu
ensku heiti, metabolic syndrome. Ófeigur sagði þetta
heilkenni hafa mörg önnur heiti, svo sem metabolic
syndrome X, cardiovascular metabolic syndrome,
multiple metabolic syndrome, pre-diabetes og the
deadly quartet. Leit í tiltækum gagnasöfnum bætti
við samheitunum insulin rcsistance syndrome og
pluri-metabolic syndrome.
Heilkennið markast af kviðlægri fitusöfnun,
skertu sykurþoli með ónæmi fyrir insúlíni, hækkaðri
blóðfitu og hækkuðum blóðþrýstingi (háþrýstingi).
Að auki má bæta við blóðstorkutruflun, þvag-
sýruhækkun í blóði og vægri prótínmigu. Heilkennið
er mjög algengt hjá vestrænum allsnægtaþjóðum,
einkum hjá miðaldra karlmönnum, og því fylgir
verulega aukin hætta á slagæðasjúkdómi. í einni
greininni var hættan á kransæðasjúkdómi talin
tuttuguföld. Til grundvallar liggur blanda af erfða-
þáttum, ofnæringu, óheppilegu fæðuvali, hreyfingar-
leysi, streitu og hugsanlega geðrænum þáttum.
Kviðfituheilkenni
Fyrstu viðbrögð undirritaðs voru þau að þýða ensku
orðin beint og tala um cfnaskiptahcilkcnni eða
heilkenni cfnaskiptu. Þessi heiti eru þó ekki gegnsæ,
þau lýsa ekki ástandinu sem að baki liggur og gætu
eins átt við um önnur heilkenni sem fela í sér
efnaskiptatruflun. Beinar þýðingar á framangreind-
um samheitum, til dæmis X-efnaskiptaheiIkennið,
fjölefnaskiptaheilkennið, dauðakvartettinn eða for-
sykursýki, vekja heldur engan sérstakan fögnuð. Því
gæti verið freistandi að reyna að leita að fyrri
orðhluta, sem vísaði í einhvern af aðal markþáttun-
um, og tengja hann við “heilkenni" sem síðari orð-
hluta. Spyrja má því hvort kviðfítuheilkennið eða
insúlínheilkennið geta dugað.
Complex
Þorgeir Þorgeirsson, yfirlæknir á F.S.A., sendi stutt
bréf til að minna á að Þórbergur Þórðarson hefði
kallað fyrirbærið mcinloku í bók sinni Bréf til Láru.
Læknablaðið 2001/87 371