Læknablaðið - 15.04.2001, Blaðsíða 14

FRÆÐIGREINAR / ÁFALLASTREITA
Mynd 1. Einfaldur uppdráttur afþróun tvenns konar ferla
í lífi einstaklinga sem verða fyrir yfirþyrmandi álagi. Þessu
yfirliti er œtlað að minna á að mikill hluti manna lifir
áfram virku líft þráttfyrir lífsreynslu, sem ætla mætti að
kippti undan þeim fótunum.
athygli einstaklingsbundnum áhættuþáttum. Þannig
var heilsuveilum og illa þjálfuðum hermönnum mun
hættara en öðrum við að fá slík sjúkdómseinkenni
(7). Næsta skref í sögu greinarinnar var að benda á
þátt hryllings og skelfingar í þróun andlegrar
vanheilsu (8), en það gerði Edouard Stierlin í
rannsóknum á námuslysum og jarðskjálftum.
Það var hins vegar ekki fyrr en í fyrri
heimsstyrjöldinni sem hugsun manna um
tilfinningalegar afleiðingar hörmunga og viðbrögð
við þeim skerptist verulega. Charles Samuel Myers
kom á framfæri hugtakinu sprengjulost (shell shock)
(9) í þeirri trú að sprengingar yllu smágerðum
heilaáverkum. Hann komst hins vegar fljótlega að
þeirri niðurstöðu að um sálrænar truflanir væri að
ræða (9). Um þetta leyti hófu breskir og franskir
læknar að sinna kvíðnum og taugaveikluðum her-
mönnum með stuttri hvfld frá vígvellinum í sér-
stökum æfingabúðum (9).
Russel rannsakaði hermenn, sem tóku þátt í fyrri
heimsstyrjöldinni og lýsti erfiðleikum við greiningu á
taugasjúkdómum annars vegar og hugbrigðaröskun
(conversion), sefasýki (hysteria) og uppgerð
(malingering) hins vegar (10). Honum virtist sem
óttablandin upplifun og hryllileg lífsreynsla hafi tært
andlegt þrek hermanna, þeir hafi misst stjórn og
gripið til frumstæðra varnarhátta og lamast. Á
orrustuvellinum reyni mjög á eðlishvatir mannsins
sem höfundur nefnir sjálfsbjargarhvöt
(selfpreservation) og lífshvöt (procreation).
Óttaviðbrögð af ýmsu tagi, flótti og felur, séu eðlileg
viðbrögð. Líkamleg einkenni undir þessum
kringumstæðum, ásarnt lélegu sjálfsmati, geri
einstaklinginn áhrifagjarnan og næman fyrir hvers
kyns sefjun. Sjúklingshlutverkið dregur úr óttanum
og kvíðanum, sem er hinn eðlislægi þáttur
sjálfsbjargarhvatarinnar. Auk líkamlegra einkenna
lýsir Russel óvirkni, lélegu sjálfsmati, bjargarleysi og
frumkvæðisleysi. Einstaklingsbundnir áhættuþættir
varðandi uppgjöf af þessu tagi voru geðsjúkdómar,
greindarskerðing, almennur lasleiki, hungur og
svefnleysi. Þeir sem voru hins vegar vel þjálfaðir,
höfðu sjálfsvirðingu og nægilega greind (dómgreind)
áttu betur með að berjast áfram og stóðu sig mjög
lengi þrátt fyrir ógnir eldlínunnar.
Russel lagði áherslu á að meðferðin væri
mannúðleg, benti á mikilvægi þess að ávinna sér
traust sjúklinganna, útskýra fyrir þeim eðli hins
tilfinningalega áfalls og orsakir einkenna þeirra
(vitræn meðferð). Ennfremur þyrfti að byggja upp
sjálfsvirðingu, agað lífemi og stjórn á eigin lífi
(atferlismeðferð). Gæta þyrfti þess að ýta ekki undir
uppgerð. Dýpri sálkönnun (þar með talin
tilfinningaleg úrvinnsla) þótti ónauðsynleg (10).
Það er síðan þegar komið er fram í seinni
heimsstyrjöldina að Abraham Kardiner skýrði frá
reynslu sinni af athugun og meðferð bandarískra
hermanna úr fyrri heimsstyrjöldinni (11). Hann lýsti
afar nákvæmlega einkennum sjúklinga sinna og til
hans má rekja flest þau skilmerki, sem þarf til
greiningar áfallastreitu. Hann gerði sér grein fyrir
hvernig sjúklingar hans læstust eða ánetjuðust
áfallastreitu, stríddu við sífelldar martraðir,
ofurviðbrigðni, lítið álagsþol og hömlulausa
árásargirni. Kardiner gerði sér grein fyrir gildi
sállækninga en einnig hugsanlegum skaðlegum
áhrifum þess að ræða um reynslu áfallsins. Hann
hafði miklar efasemdir um hvaða meðferð ætti við og
hvort það þjónaði hagsmunum sjúklinganna að
stuðla að upprifjun hryllilegrar reynslu í stað
afneitunar, óraunveruleikakenndar og margháttaðra
líkamlegra einkenna (11).
Næstu framfaraspor urðu á Norðurlöndunum.
Hellvig og samstarfsmenn hans rannsökuðu 1282
Dani er lifðu af vist í útrýmingarbúðum í Þýskalandi
(12). Þeir lýstu sérkennandi einkennum andlegrar
hnignunar þessara manna (K-Z heilkenni). í fram-
haldinu, árið 1957, vakti Norska Krigsinvalidefor-
bundet athygli á síðkominni vanheilsu og ófærni
fyrrum stríðsfanga þar í landi. Við háskólann í Osló
var skipaður samstarfshópur lækna undir forystu
Axels Ströms prófessors, ásamt Eitinger, Lönnum og
fleiri læknum (13). Metnaðarfull vísindaleg rannsókn
var framkvæmd, er náði til 100 fyrrum fanga í
útrýmingarbúðum Þýskalands, sem höfðu verið
lagðir inn á taugalækningadeild Ríkissjúkrahússins í
286 Læknablaðið 2001/87