Læknablaðið - 15.09.2002, Blaðsíða 73

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 20
Faraldsfræði í dag
Klínísk faraldsfræðí
Mörg helstu hugtök kKnískrar faraldsfræði hafa
nú þegar verið kynnt til sögunnar, svo sem næmi, sér-
tæki, aðgreiningarhæfni, og forspárgildi. Öll hafa
þessi hugtök hlutverk við val og túlkun klínískra
prófa en gagnsemi hvers þeirra fer eftir aðstæðum.
Næmi og sértæki prófs segja til um líkur á að prófið
reynist jákvætt meðal þeirra sem hafa sjúkdóminn og
neikvætt meðal þeirra sem hafa hann ekki. Saman
segja næmi og sértæki til um aðgreiningarhæfni
prófsins eða getu þess til að greina á milli sjúkra og
heilbrigðra einstaklinga. Því eru upplýsingar um næmi
og sértæki gagnlegastar áður en við gerum prófið
(þessar upplýsingar ber að nota til að ákveða hvort á
að framkvæma tiltekna rannsókn eða próf). Þegar
niðurstaða prófsins liggur íyrir er mest um vert að
átta sig á líkunum á að sjúklingur með tiltekna niður-
stöðu hafi raunverulega sjúkdóminn. Þá eru upplýs-
ingar um forspárgildi (positive, negative predictive
value) prófsins rnjög gagnlegar en næmi og sértæki
hafa mun minna vægi. Forspárgildi er þannig notað
til að túlka niðurstöður rannsóknar sem þegar hefur
verið framkvæmd. Forspárgildi prófs er háð bæði
næmi og sértæki þess en einnig algengi sjúkdómsins í
viðkomandi þýði. f þessu sambandi vega þó áhrif al-
gengis mun meira en áhrif næmis og sértækis þar sem
þær stærðir liggja á mun þrengra bili en algengi.
Næmi og sértæki almennra prófa og rannsókna liggja
á bilinu 50-99% (ef gildin eru undir 50% eru próf
yfirleitt ekki talin nógu góð til að vera notuð). Því er
breytileiki þessara gilda yfirleitt ekki meiri en svo að
nemi tvöföldun. Miklu nteiri breytileika gætir í al-
gengi, en gildi þess getur margfaldast frá einu þýði til
annars.
Þær upplýsingar sem felast í næmi annars vegar en
sértæki hins vegar má einnig sameina og setja fram
sem líkindahlutfall (likelihood ratio). Þetta hugtak
endurspeglar hlutfall tveggja stærða, annars vegar
líkanna á því að ákveðin prófniðurstaða komi fyrir
meðal einstaklinga sem hafa sjúkdóminn og hins
vegar líkanna á að slík niðurstaða komi fyrir meðal
einstaklinga án sjúkdómsins. Líkindahlutfall segir til
um getu prófs til að umbreyta líkum á sjúkdómi áður
en prófið er framkvæmt (pre-test probability), en
þær líkur eru einfaldlega það sama og algengi sjúk-
dómsins, yfir í líkur á sjúkdómi í Ijósi tiltekinnar
niðurstöðu (posterior eða post-test probability).
Líkindahlutfall fyrir jákvæða prófniðurstöðu
(Likelihood ratio - positive test result, LRP) segir til
urn gagnsemi slíkrar niðurstöðu með því að bera
saman líkurnar á jákvæðri niðurstöðu meðal þeirra
sem hafa sjúkdóminn (það er næmi) og líkurnar á
jákvæðri niðurstöðu meðal þeirra sem ekki hafa sjúk-
dóminn (það er fölsk jákvæðni sem er (1-sértæki)).
LRP er því reiknað sem næmi/(l-sértæki). Besta
prófið til að staðfesta sjúkdóm (rule in) er það sem
hefur hæst LRP (eða þar sem líkurnar á jákvæðri
niðurstöðu eru miklu hærri meðal þeirra sem hafa
sjúkdóminn en meðal þeirra sem hafa hann ekki).
Líkindahlutfall fyrir neikvæða prófniðurstöðu
(Likelihood ratio - negative test result, LRN) lýsir
hins vegar styrk slíkrar niðurstöðu með því að bera
saman líkurnar á neikvæðri niðurstöðu meðal þeirra
sem hafa sjúkdóminn (það er fölsk neikvæðni eða (1-
næmi)) og líkurnar á neikvæðri niðurstöðu nteðal
þeirra sem ekki hafa sjúkdóminn (sértæki). LRN er
því reiknað sem (l-næmi)/(sértæki). Æskilegasta próf-
ið til að útiloka sjúkdóm (rule out) er það sem hefur
lægst LRN (eða þar sem Iíkurnar á neikvæðri niður-
stöðu eru miklu lægri meðal þeirra sem hafa sjúk-
dóminn en meðal þeirra sem ekki hafa hann).
Líkindahlutfall sameinar þannig næmi og sértæki
(eða andstæður þeirra, falska jákvæðni og falska nei-
kvæðni) í eina stærð. Þar sem næmi og sértæki eru
óháð algengi sjúkdóms er líkindahlutfall það einnig
og er það því að mörgu leyti þjálla í notkun en for-
spárgildi (predictive value) sem er háð algengi.
Líkindahlutfall hefur ýmsa kosti umfram það að
vera óháð algengi. Það sameinar tvennar upplýsingar
(næmi og sértæki) í eina tölu, það endurspeglar lík-
indadreifingu rannsóknarniðurstaðna (almennt eru
minni líkur á að fá mjög afbrigðilega niðurstöðu en
niðurstöðu sem er nálægt meðaltali eða eðlilegu gildi)
og þar með endurspeglar það hið almenna klíníska
viðhorf að láta mjög afbrigðilegar niðurstöður vega
þyngra til sjúkdómsgreiningar eða annarrar ákvarð-
anatöku en smávægileg frávik frá meðaltali eða eðli-
legum gildum.
María
Heimisdóttir
mariah@decode.is
Læknablaðið 2002/88 685