Læknablaðið - 15.10.2003, Qupperneq 15

FRÆÐIGREINAR / TALÍDÓMÍÐ
Talídómíð:
lyf hörmunga og hjálpræðis
Yfirlitsgrein - Fyrri hluti: Tilurð talídómíðs, sameindargerð og fyrsti ferill
Þorkell
Jóhannesson
Þetta er fyrri hluti greinar
höfundar um talídómíð. Síðari
hluti greinarinnar mun birtast í
nóvembertölublaði
Læknablaðsins.
Rannsóknastofu í
lyfja- og eiturefnafræði,
Lyfjafræðistofnun Háskóla
íslands,
Pósthólf 8216,128 Reykjavík.
Fax: 568 0872,
dr. thorkell@simnet. is
Lykilorð: sameindargerð,
svefnlyf róandi lyf fóstur-
skemmdir, taugaskemmdir.
Ágrip
Talídómíð var upphaflega svefnlyf, róandi lyf og
kvíðastillandi lyf, sem byrjað var að nota árið 1955.
Það þótti hafa iítil eiturhrif og blíða verkun. Talídó-
míð var í raun illa rannsakað lyf bæði í dýratilraunum
og til lækninga, en var engu að síður auglýst af mikilli
áfergju, meðal annars handa þunguðum konum. Talí-
dómíð náði þess vegna ótrúlegri útbreiðslu. Árið
1961 varð ljóst að talídómíð gat í venjulegum
skömmtum valdið alvarlegum skemmdum í úttauga-
kerfi og einnig hörmulegum fósturskemmdum. Talí-
dómíð var því víðast tekið af markaði og notkun þess
bönnuð. Fáum árum síðar vaknaði engu að síður
áhugi á að nota talídómíð á aðrar ábendingar en
áður. Um það er fjallað í síðari hluta þessa yfirlits svo
og um rannsóknir er lúta að verkunum og verkunar-
háttum talídómíðs.
Inngangur
Talídómíð var tekið að nota í Þýskalandi sem róandi
lyf, kvíðastillandi lyf og svefnlyf snemma árs 1955 (1).
Forrannsóknir á gildi lyfsins í dýrum voru að meira
eða minna leyti í molum og sama átti undantekning-
arlítið við rannsóknir á verkun lyfsins í mönnum.
Slíkt var þó engan veginn einsdæmi í þá tíð. Það var
hins vegar með fádæmum hve mikilli útbreiðslu
notkun talídómíðs náði á fáum árum víða um lönd.
Var það ekki síst vegna þess hve hættulítið tah'dómíð
þótti í samanburði við barbitúrsýrusambönd, sem þá
og lengi áður höfðu verið nær alls ráðandi róandi lyf
og kvíðastillandi lyf og svefnlyf (2). Því kom það
mönnum í opna skjöldu að talídómíð, tekið í venju-
ENQLISH SUMMARY
JóhannessonÞ
Thalidomide: Drug of horror and last resort
A review. Part 1: Origin, molecular structure
and first pattern of use
Læknablaðið 2003; 89: 751-6
Thalidomide was originally a hypnotic, sedative and anxiolyt-
ic drug that was first used in 1955. It was considered to have
little toxicity and have smooth activity. Thalidomide was in
fact poorly studied both in animals and for therapeutic pur-
poses. It was nevertheless agressively advertised, and inter
legum skömmtum, gæti valdið skemmdum í úttauga-
kerfinu (3). Um líkt leyti eða litlu sfðar olli það svo
skelfingu víða um heimsbyggðina að talídómíð gat
valdið alvarlegum fósturskemmdum, ef það var tekið
snemma í meðgöngu (4). Lyfið var því víðast tekið af
markaði á árunum 1961-1963 og öll venjuleg notkun
þess stranglega bönnuð.
Saga talídómíðs var þó ekki öll. Það sérstaka hef-
ur gerst að talídómíð er nú viðurkennt lyf og notað á
ný, þótt með ströngum skilyrðum sé, og við aðrar og
mikilvægari ábendingar en áður var (5). Talídómíð er
því ekki lengur einungis lyf hörmunga, heldur getur
einnig verið síðasta haldreipi eða hjálpræði sjúklinga
með alvarlega eða banvæna sjúkdóma. Þar að auki
eru vissar vonir bundnar við að talídómíðlík lyf með
færri hjáverkanir og hreinni eða öflugri lyfhrif muni
leysa talídómíð sjálft af hólmi.
Árið 1963 stakk höfundur niður penna og birti í
Læknablaðinu grein með hugleiðingum um hvað
læra mætti og hverjar ályktanir mætti draga af
hörmulegri reynslu af talídómíði með tilliti til rann-
sókna á nýjum lyfjum (6). Mjög nýlega hefur höfundi
enn fremur verið bent á heilsíðuviðtal við hann í
Morgunblaðinu árið 1968 um talídómíð og þau tíma-
mót sem urðu í kjölfar þess í rannsóknum á nýjum
lyfjum (7). Einmitt þá voru hafin skaðabótamál á
hendur framleiðanda talídómíðs í Þýskalandi. Skrif
þau sem hér birtast eru því nokkurs konar framhald
af fyrri pistlum.
Efni þessa yfirlits skiptist í fjóra kafla. Er fyrsti
kaflinn um tilurð talídómíðs, sameindargerð og fyrsta
feril og er í meginatriðum saga talídómíðs til 1963 eða
alia for use in pregnancy, and accordingly it was a much
used drug. During the year 1961 it became evident that inta-
ke of thalidomide in therapeutic doses could result in severe
peripheral neuritis and, when taken early in pregnancy, in
horrendous damage to the fetus. Thalidomide was thus
shortly afterwards generally removed from the market and its
use prohibited. Nevertheless, interest rose a few years later
to use thalidomide on other indications than before. This is
the topic of Part 2 of this review as weil as discussion of stu-
dies pertinent to the mechanisms of action of thalidomide.
Key words: molecular structure, hypnotic, sedative, po-
lyneuritis, fetal damage.
Correspondence: Þorkell Jóhannesson,
dr. thorkell@simnet. is
Læknablaðið 2003/89 751