Læknablaðið - 15.02.2005, Qupperneq 69

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 173
Asphyxia
Eftir fyrirlestur á Læknadögum 2005 setti Sveinn
Kjartansson, barnalæknir, fram þá ósk að íslenska
heitið fósturköfnun yrði tekið til endurskoðunar. Það
er bein þýðing úr ensku, fetal asphyxia, eða latínu,
asphyxia fetalis. Reyndar sækja erlendu heitin, eins
og mörg önnur alþjóðleg læknisfræðiheiti, uppruna
sinn bæði til latínu og grísku. Nafnorðið fetus komið
úr latínu (foetus) og táknar fóstur. ófætt afkvæmi.
Hjá mönnum er oftast átt við tímabilið frá níu vikna
meðgöngulengd til fæðingar. Fyrir þann tíma nefnist
hið verðandi afkvæmi fósturvísir (embryo).
Heitið usphyxia er hins vegar komið úr grísku,
samsett úr neitandi forskeytinu a- og orðhlutanum
sphyx(is), sem merkir sláttur (hér: æðasláttur, púls).
Upphaflega hefur asphyxia fetalis því vísað í stöðvun
æða- eða hjartsláttar hjá nýfæddu barni, púlsleysi, en
síðar verið tekið til notkunar um ástandið sem af slíku
leiðir. Hugtakið asphyxia er nú skilgreint á örlítið mis-
munandi vegu. I læknisfræðiorðabók Dorlands segir:
sjúklegar breytingar sem stafa af súrefnisskorti í inn-
önduðu lofti; leiðir til lækkunar súrefnis og hœkkunar
koltvísýrings. I læknisfræðiorðabók Stedmans segir
hins vegar: truflun eða skortur á skiptum súrefnis og
koltvísýrings við loftun; samsett koltvísýringshœkkun
og súrefnisskortur eða súrefnisleysi. íðorðasafn lækna
gefur heitið köfnun og útskýrir þannig: súrefnisþurrð
og koltvíildisfyrirsöfhun, sem leiðir til meðvitundar-
leysis.
Asphyxia fetalis
Hugmynd Sveins snerist ekki síst um það að birt
væru fleiri íslensk heiti, þannig að fósturköfnun vís-
aði einungis til ástands sem fram kemur fyrir fæð-
ingu, en ekki til ástands hjá nýfæddu barni. Auð-
velt virðist að verða við því með því að taka mið af
þeim erlendu fræðiheitum sem völ er á, að því gefnu
að menn sætti sig við að íslenska heitið köfnun sé
viðunandi til að tákna það ástand sem fræðiheitið
usphyxiu vísar til. Prenutul usphyxia verður þá fyrir-
burðarköfnun; intrupartnni asphyxiu (birth asphyx-
ia) verður á sama hátt fæðingurköfnun; perinatul
ushyxia verður burðarniálsköfnun og neonatal as-
phyxiu verður nýburaköfnun. Til eru einnig heitin
usphyxia cyanotica (blue asphyxia), sem má nefna
blámaköfnun, og asphyxia pallida (white asphyxia),
sem á sama hátt má nefna fölvaköfnun.
Nefna má að íslensk læknisfræðiheiti Guðmundar
Hannessonar frá 1954 tilgreina heitin: (púlsleysi), önd-
unarleysi, köfnun, dauðadá, til útskýringar á asphyxia.
Stereotaxy
Þetta heiti birtist í orðabók Dorlands með skýring-
unni stereotactic surgery. Orðabók Stedmans lýsir
nánar: nákvœm aðferð til að eyðileggja djúplœga staði
í heila, sem staðsettir eru með því að nota þrívíddar-
hnit.
Garðar Gíslason, læknir á heila- og taugaskurð-
deild Landspítala, sendi tölvupóst og sagði að slíkar
aðgerðir hefðu byrjað hér á landi vorið 2000. Við
undirbúning aðgerðar er rammi festur á höfuð sjúk-
lings og tölvusneiðmyndir teknar til að staðsetja líf-
færishluta eða meinsemd. Síðan eru reiknaðir út stað-
setningarpunktar (hnit) þess sem aðgerðin beinist að.
Garðar segist hafa dottið niður á heitið hnitastunga.
Það er þegar komið á flot og virðist lífvænlegt.
Undirritaður tekur þessu fagnandi og leggur til
að heitið hnitastunga verði notað um staðsetningar-
aðferðina (G. stereotaxis. E. stereotaxy), en að við
bætist aðgerð eða skurðaðgerð til að vísa ótvírætt í
það sem síðan er gert. Benda má á að stundum eru
tekin sýni úr meinsemdum, sem nefna má hnitastung-
usýnistöku. Til greina kemur að mynda almenna heitið
með stofnsamsetningu, í stað eignarfallssamsetningar,
og að það verði þá hnitstunga. Æskilegt er að fækka
atkvæðum í margsamsettum heitum sem mest. Það er
þó ekki aðalatriði. Hér er komið fram lýsandi og vel
myndað nýyrði sem á skilið fulla viðurkenningu.
Systemic
Hálfdán Ómar Hálfdanarson hjá Þýðingamiðstöð
utanríkisráðuneytisins bað um skoðun á orðasam-
bandinu systcniie toxicity. Undirritaður svaraði með
löngu tölvubréfl þar sem því var meðal annars lýst að
lýsingarorðið systemic virtist „eilífðarverkefni" af því
að það væri svo oft losaralega notað.
íðorðasafn lækna útskýrir orðið systenúc sem:
kerfistengdur. Sem varðar allan líkamann. Vísað er í
samheitið systeniatic: 1. kerfisbundinn. Sem varðar
tiltekið líffœrakerfi. 2. kerfistengdur; sjá systemic. í
læknisfræðiritum má sjá að heitið systcmic er ýmist
notað um fyrirbæri sem eru almenn eða útbreidd,
andstætt við þau sem eru staðbundin, eða um fyrir-
bæri sem tilheyra, tengjast eða eru bundin við tiltekin
líffærakerfi.
Undirritaður lagði að lokum fram tillögu að orða-
bókarfærslum: systemic: 1. almennur, útbreiddur,
dreifður. Sem á við um allan eða stóran Iduta líkam-
ans, andstœtt við staðbundinn. 2. kerfisbundinn, kerf-
islœgur, kerfistengdur. Sem á við um tiltekið vefja- eða
líffœrakerfi. systemic toxicity: 1. almenn eða útbreidd
eiturverkun. Getur náð til margra vefja og líffœra,
andstœtt við staðbundna eiturverkun. 2. kerfisbundin,
kerfistengd eða kerfislœg eiturverkun. Nœr til tiltek-
inna líffœra eða kerfa.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2005/91 209