Læknablaðið - 15.02.2005, Blaðsíða 71

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 43
Faraldsfræði í dag
Eigindlegar aðferðir
Eigindlegar rannsóknaraðferðir (e. qualitative re-
search methods) hafa á undanförnum áratugum orð-
ið æ mikilvægari í heilbrigðisvísindum. Rannsóknir á
heilbrigði og sjúkdómum hafa þó að mestu byggst á
hefðum raunvísinda þar sem áhersla er lögð á megind-
legar rannsóknaraðferðir (e. quantitative research
methods). Segja má að faraldsfræði sé fræðigrein sem
liggur á mörkum náttúru- og félagsvísinda og því mik-
ilvægt að kynna eigindlegar rannsóknaraðferðir hér.
Markmið eigindlegra rannsókna er að auka skiln-
ing á þjóðfélagslegum fyrirbrigðum undir eðlilegum
aðstæðum (það er andstætt tilraunaaðstæðum). Reynt
er að leggja áherslu á merkingu, upplifun eða viðhorf
þátttakenda í rannsókninni. Rannsóknaspurningar
í eigindlegum rannsóknir hljóma oft: „Hvað er X?
Hvernig er X breytilegt eftir aðstæðum og af hverju?“
Hins vegar spyrja megindlegar rannsóknir oft spurn-
inga á borð við: „Hve mörg X eru til staðar? Hver er
fylgni X og Y?“ Mikilvægt er að gera sér grein fyrir
að ekki er hægt að yfirfæra niðurstöður eigindlegra
rannsókna á þýði og að þær þjóna öðru hlutverki í
þekkingarleit en megindlegar rannsóknir.
Þar sem eigindlegar rannsóknir leitast ekki við að
gefa tölulegar upplýsingar eru þær oft taldar algjör
andstæða megindlegra rannsókna. Þannig er talið að
vísindamenn skipi sér í annan hvorn flokk aðferða
og geti hvorki né vilji skilja hvor annan. Þessar and-
stæður eru þó að hluta til ýktar og þónokkuð um að
báðar tegundir aðferða séu nýttar af sömu rannsókn-
armönnum, jafnvel í einni og sömu rannsókninni.
Almennt má segja að nota skuli eigindlegar að-
ferðir í þeim tilfellum þegar:
- mikilvægt er að fara á dýptina frekar en breiddina
í leit að þekkingu á þjóðfélagslegu fyrirbæri. Þetta
er sérstaklega algengt þegar þörf er á að nálgast
skilning almennings á hugtökum í heilbrigði og
hvernig beri að bregðast við þeim skilningi.
- lítið er vitað fyrirfram um sviðið sem verið er að
rannsaka eða erfitt að nálgast þá sem verið er að
rannsaka. Til dæmis er mjög erfitt að hanna spurn-
ingalista sem senda á til eiturlyfjaneytenda og
fjallar um úrræði fyrir þá. Þarna verður að nýta sér
úrtak og gagnasöfnun eigindlegra aðferða ef ein-
hver svör eiga að fást.
- þörf er á skjótum upplýsingum um eitthvert tiltek-
ið málefni. Eigindlegar aðferðir hafa þann styrk að
vinna ekki út frá tölfræðilegum forsendum. Þannig
er auðveldara að hanna og framkvæma forathug-
anir á einhverju fyrirbæri með slíkum aðferðum.
- spurningalisti er hannaður er oft rétt að undirbúa
hann með eigindlegri forrannsókn. Á þetta sér-
staklega við þegar ekki er vitað hvernig þátttak-
endur skilja ákveðin hugtök og hvaða hugsanleg
svör fást. Þannig getur eigindleg rannsókn byggt
upp réttmætari spurningar og svarmöguleika.
Til eru margar aðferðir sem teljast til eigindlegra að-
ferða. Þekktasta aðferðin er án efa djúpviðtöl (e. in
depth interviews), en á síðari áruni hafa rýnihópar (e.
focus groups), sem eru upprunalega úr markaðsfræð-
um, orðið vinsælli aðferð innan heilbrigðisvísinda.
Athuganir (e. observational methods) eru að ryðja
sér rúms innan heilbrigðisvísinda, en þessi aðferð var
upphaflega aðallega notuð af mannfræðingum í vett-
vangsrannsóknum á ýmsum þjóðflokkum. Aðferðir
sem byggjast á textarýni (e. text analysis) sjást enn
sem komið er sjaldan í heilbrigðisvísindum, en slíkar
aðferðir eru mjög algengar til dæmis hjá sagnfræðing-
um og stjórnmálafræðingum.
Það er algengur misskilningur að greining sé ein-
faldari á eigindlegum en á megindlegum gögnum.
Staðreyndin er sú að mikið magn gagna hleðst upp í
eigindlegum rannsóknum og þarf þá að vinna við að fá
yfirsýn yfir þau eftir að gagnasöfnun lýkur. Andstætt
þessu er yfirleitt búið að ákveða hvaða form megind-
leg gögn hafa áður en þeim er safnað og hvernig vinna
skal úr þeim tölfræðilega. Greining eigindlegra gagna
tekur því oft mikinn tíma og er oft reynt að auka á
réttmæti (e. validity) greiningarinnar með því að fá
annan rannsakanda til að yfirfara greininguna.
Áhugasömum er bent á greinaflokk sem Mays og
Pope hafa skrifað um eigindlegar aðferðir í BMJ (sér-
staklega greinar 1,2).
Heimildir
1. Pope C, Mays N. Qualitative research: reaching the parts other
methods cannot reach: an introduction to qualitative methods in
health and health services research. BMJ 1995; 311: 42-5.
2. Mays N, Pope C. Qualitative research in health care - Assessing
quality in qualitative research. BMJ 2000; 320: 50-2.
Anna Birna
Almarsdóttir
annaba@hi.is
Höfundur er lyfjafræðingur,
dósent í stefnumörkun og
stjórnun Iyfjamála við lyfja-
fræðideild HÍ og framkvæmda-
stjóri ráðgjafafyrirtækisins
AL-BAS ehf.
isNABLAÐ. 2005/91 211