Læknablaðið - 15.10.2005, Blaðsíða 18

FRÆÐIGREINAR / SUNDMANNAKLÁÐI
Mynd 4. Egg Trichobil-
harzia iðraaðga fundust
í öllum stokköndum úr
Landmannalaugum.
Gaddar rjúfa eggjunum
leið út úr bláœðum og inn
í þarmaholið. Berast þau
með driti út í vatn þar sem
bifhœrða lirfan losnar úr
egginu og tekur til við að
leita uppi vatnabobba.
síðustu tvær vikur ágústmánaðar árið 2003, vik-
urnar áður en viðvörunarskilti var sett upp. Alls
gætu þetta hafa verið um 5000 manns. Samkvæmt
upplýsingum Ferðamálaráðs heimsóttu 18.700 er-
lendir ferðamenn Landmannalaugar í ágúst 2003
(17). Þótt ekki sé vitað um fjölda íslendinga í
Laugum á þessum tíma má áætla að þeir gætu hafa
verið 1300. Ofangreind tala fæst sé miðað við að
helmingur allra gesta hafi farið í laugina á þessum
tveimur vikum en skálaverðir á svæðinu áætla að
um helmingur gesta fari í Laugalækinn.
Sundmannakláði í Landmannalaugum fram til
ágúst 2003
Lítið virðist hafa borið á sundmannakláða í Lauga-
læknum undanfarna áratugi ef undanskilin eru árin
2003 og 2004. Ýmsir viðmælendur telja sig samt
hafa fengið þar dæmigerð einkenni sundmanna-
kláða áður en ágúst 2003 gekk í garð. Mest mun
hafa borið á slíkum einkennum síðla sumars
en þeirra mun einnig hafa orðið vart á öðrum
árstímum. Umfang sundmannakláða síðustu ára-
tugi komst þó greiniiega aldrei neitt í líkingu við
ástandið í ágúst og september 2003 og 2004.
Sú staðreynd að ýmsir staðkunnugir tóku aldrei
eftir útbrotum eftir baðferðir, né heyrðu talað um
einkenni svipuð sundmannakláða, þrátt fyrir að
hafa reglulega baðað sig sjálfir f Laugalæknum
um lengri eða skemmri tíma undanfarna áratugi,
bendir óneitanlega til þess að sundmannakláði hafi
verið tiltölulega sjaldgæfur. Olgeir Engilbertsson
(pers. uppl.) var á sömu skoðun en hann spurði
gangnamenn sem hafa baðað sig í Laugalæknum
um og eftir miðjan september um ára eða jafnvel
áratuga skeið um einkenni sundmannakláða en
enginn kannaðist við að hafa fengið þar útbrot af
neinu tagi eftir baðferðir.
Athuganir á sniglum úr Laitgalœkmim
Haustin 2003 og 2004 voru þúsundir snigla á m2 á
slýflákum og háplöntum í námunda við vatnsborð-
ið á baðstað Laugalækjarins og á svæðinu ofan
hans. Sniglar voru einnig ofan á leðjunni á botn-
inum. Athygli vakti hversu smávaxnir sniglarnir
voru. Stór hluti stofnsins náði ekki 3 mm heildar-
lengd og voru með öðrum orðum það smávaxnir
að erfitt var að koma á þá auga. Lengstu sniglar
voru einungis 10-11 mm langir en það stórir sniglar
voru fáséðir.
Smittíðni var könnuð í sniglum sem náð höfðu
að minnsta kosti fjögurra millimetra lengd í fjögur
skipti. Smittíðni reyndist alltaf vera svipuð, um
eða innan við 1% (tafla I). Meðallengd smituðu
sniglanna var 7,5 mm. Sá minnsti var 4,0 mm. Hann
yfirgáfu ekki nema 20 sundlirfur áður en að hann
drapst. Fjórir sniglanna voru á bilinu 5,5 til 7,0 mm
langir, einn mældist 9,0 mm en tveir þeir stærstu
voru 11,0 mm langir. Hundruð og jafnvel þúsundir
sundlirfa yfirgáfu suma þessara snigla.
Rannsóknir á stokköndum
Allir fuglarnir sem náðust voru nýfleygir, næst-
um því fullvaxta stokkandarungar. Þyngdar- og
lengdarmælingar sýndu að ungarnir frá 2003 voru
stærri og betur þroskaðir (meðalþyngd 1044 g; bil
1015-1120 g) en ungarnir frá 2004 (meðalþyngd
906 g, bil 844-990 g) þótt svo að árið 2003 hefðu
ungarnir verið felldir mánuði fyrr í árinu (tafla II).
Allir voru ungarnir rýrir og grindhoraðir og fór
ekki á milli mála að þeir höfðu engan veginn þrif-
ist sem skyldi. Sérstaklega var slæmt ásigkomulag
unganna áberandi seinna haustið.
í öllum ungunum fundust ummerki bæði um
Trichobilharzia nasa- og iðarablóðögðusýkingar.
Ekki er vitað hvaða iðraögðutegund var þar á
ferðinni en egg hennar eru smávaxin (mynd 4)
og hafði nýlega verið verpt því lirfur voru lifandi
innan í eggjum. Fullorðir ormar fundust ekki þrátl
fyrir mikla leit. Fullorðnar nasaögður af báðum
kynjum fundust í nefholi fjögurra unga en egg og
bifhærðar lirfur (mynd l) fundust í öllum ungun-
um. Gróflega metið var þó allt að tífaldur munur
á eggja- og lirfufjölda í ungunum sem minnst og
mest voru smitaðir.
Fjöldi annarra sníkjudýra hrjáði fuglana (meðal
annars ögður af ættkvíslunum Echinostoma, Noto-
cotylus og Apatemon), að minnsta kosti tvær
ógreindar tegundir bandorma, þráðormur af
ætlkvíslinni Capillaria og þráðormurinn Amido-
stomiim acutum sem lifir undir fóarnshimnu and-
fugla og kemur iðulega í veg fyrir eðlilega melt-
ingu. Einstaklingsfjöldi þessara tegunda skipli í
sumum tilvikum tugþúsundum í hverjum unga.
Sníkjudýrabyrði unganna sem felldir voru 2004
var áberandi meiri en hjá ungum frá árinu áður;
veggur þarmanna þrútinn, blóðhlaupinn og þarma-
bólga greinileg einkum í aftari hluta meltingaveg-
arins. Víðtækar skemmdir sáust eftir gífurlegan
fjölda bandorma sem fest höfðu krókakrans sinn
734 Læknablaðið 2005/91