Læknablaðið - 15.12.2007, Side 22

F R Æ
G Á T
Ð I G R E I N A R_
|R Á GEÐDEILDUM
að þeir eru hættulegir sjálfum sér eða öðrum (2).
Gátum er venjulega skipt í þrennt: 1) Fulla gát
(sjálfsvígsgát), þar sem sjúklingur í sjálfsvígs-
hættu, með aðra sjálfskaðandi hegðun eða óráð,
hverfur aldrei úr augsýn starfsmanns, 2) yfirsetu,
þar sem sjúklingur, sem er órólegur, árásargjarn
eða með óráð, má hverfa úr augsýn starfsmanns,
sem þarf þó alltaf að vita hvar hann er niðurkom-
inn og hvað hann er að gera og 3) 5-15 mínútna gát,
þar sem haft er reglulegt eftirlit með sjúklingi, sem
lokið hefur sjálfsvígsgát eða yfirsetu, eða sjúklingi
sem þarf að fylgjast með fyrst eftir innlögn.
Gátir geta verið fyrirbyggjandi. Þær geta skap-
að aðstæður fyrir minna áreiti, dregið úr sjálfskað-
andi hegðun og ofbeldi, og skapað möguleika
á að framkvæma nákvæmt mat á sjúklingi og
mynda meðferðarsamband við hann (3). Þannig
geta þær dregið úr stroki og ofbeldi og fækkað
veikindadögum hjúkrunarfólks og haft í för með
sér minni kostnað fyrir deildina samhliða auknu
meðferðaröryggi fyrir sjúklinga.
Á bráðageðdeildum Landspítala eru sjúkling-
ar daglega á einhverjum ofannefndra gáta.
Gríðarmikill tími fer í að sinna þeim og algengt er
að nokkrir sjúklingar á sömu deild séu samtímis á
gát. Dæmi eru um það erlendis að mælt sé með að
setja sjúkling á gát í um fjórðung tilvika (5). Gátir
geta því verið stór útgjaldaliður geðdeilda og þess
eru dæmi að kostnaður vegna gáta nemi allt að
20% af heildarkostnaði hjúkrunar á geðdeildum
(6). Þó gátir séu aðallega notaðar á geðdeildum
eru þær einnig notaðar öðru hvoru á öðrum
sjúkrahúsdeildum, svo sem öldrunardeildum,
slysadeildum og lyflæknisdeildum, til dæmis
vegna óráðs sjúklinga og fráhvarfs (7).
Sjúklingar á gát geta haft ákveðnar skoðanir á
því hvað hefur meðferðarlegt gildi fyrir þá (8, 9,
10). Sjúklingar telja til dæmis að gátir veiti þeim
öryggi og stuðning, þær dreifi athyglinni og veki
von um bata (1). Það sem ekki hafi meðferðarlegt
gildi sé skortur á útskýringum, samkennd og
umhyggju starfsfólks.
Starfsfólk geðdeilda telur það hafa meðferð-
arlegt gildi fyrir ákveðna sjúklinga að hafa þá
tímabundið á gát (11) og þess vegna hlýtur að
skipta máli hvernig gát er innt af hendi. Sjúklingur
á gát er sviptur ákveðnum réttindum eins og
ferðafrelsi og á fullri gát getur hann hvorki farið
einn út af deild né verið einn á snyrtingu. Það ætti
því að vera markmið að hafa gátir eins stuttar og
mögulegt er og til þess að ná því markmiði skiptir
framkvæmd þeirra máli.
Á geðdeildum kemur það oftast í hlut þeirra
starfsmanna sem hafa minnsta menntun að sinna
sjúklingum á gát (12). Þessir starfsmenn hafa litla
fræðilega þekkingu á viðfangsefninu þótt þeir búi
oft yfir persónulegum hæfileikum sem nýtast vel í
umönnun sjúklinga.
Þótt gátir séu snar þáttur í starfsemi geðdeilda
hafa tiltölulega fáar rannsóknir verið gerðar á þeim
og engar á íslandi svo vitað sé. Rannsókn þessi var
því gerð til að varpa ljósi á notkun og eðli gáta á
fjórum bráðadeildum á geðsviði Landspítala.
Aðferð
Þátttakendur
Sjúklingar
Á þriggja mánaða rannsóknartímabili haustið
2005 voru 157 sjúklingar á fjórum bráðadeildum
geðsviðs Landspítala, það er þremur almennum
deildum og einni fjölkvilladeild fyrir vímuefna-
neytendur, settir á gát, 65 (42%) karlar og 91 (58%)
kona. Af þessum hópi náðist í 71 (45%) sjúkling, 29
(41%) karla og 42 (59%) konur. Meðalaldur karl-
anna var 42,4 ár (sf=14,6) og kvennanna 38,7 ár
(sf=13,6). Aldursmunur kynja var ekki marktækur.
Enginn neitaði þátttöku í rannsókninni, en þeir 86
(55%), sem ekki náðist í, höfðu verið útskrifaðir
eða fluttir til á sjúkrahúsinu.
Starfsmenn
Sextíu starfsmenn sem sinna gátum á deildunum
fjórum (19 hjúkrunarfræðingar, 22 sjúkraliðar
og 19 ófaglærðir) voru beðnir um að taka þátt í
rannsókninni vorið 2006, 16 (27%) karlar og 44
(73%) konur. Meðalaldur karlanna var 37,7 ár
(sf=16,3) og kvennanna 48,3 ár (sf=12,6) og reynd-
ust konurnar marktækt eldri en karlarnir (t=2,64,
p<0,05).
Mælitæki
Sjúklingar
Teknar voru saman upplýsingar um aldur, kyn,
fjölda daga frá innlögn og fyrri innlagnir á geð-
deild, tegund gáta og ástæður, fyrir alla sjúklinga
sem settir voru á gát á rannsóknartímabilinu. Auk
þess var tekið við þá staðlað viðtal með 11 spurn-
ingum stuttu eftir að gát lauk, til að kanna viðhorf
þeirra.
Spurningarnar skiptust í 5 opnar spurningar og
6 lokaðar:
Opnar spurningar:
1. Hvað fannst þér hjálplegt/gagnlegt fyrir þig í
meðferðinni á meðan þú varst á gát?
2. Hvað fannst þér ekki hjálplegt/gagnlegt fyrir
þig í meðferðinni á meðan þú varst á gát?
3. Hvað fannst þér erfiðast við að vera á gát?
4. Hvað í fari starfsfólks fannst þér hjálplegt/
gagnlegt fyrir þig á meðan þú varst á gát?
834 LÆKNAblaðið 2007/93