Læknablaðið - 15.12.2007, Blaðsíða 75

UMRÆÐUR 0 G FRÉTTIR
í O R Ð 2 0 4
Þorkell Jóhannesson
Svæsni
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Svæsni rnerkir vissulega að vera svæsinn. í íslenskum
texta er lítil þörfá þessu nafnorði, en lýsingarorðið er
því oftar notað. Þannig svarar prófessor emeritus
Þorkell Jóhannesson í tölvupósti eftir að undirrit-
aður hafði vakið athygli á nafnorðinu svæsni, sem
finna má í íslenskum orðabókum, og spurt hvort
not væru fyrir það sem heiti í læknisfræðilegri
umfjöllun (sjá 172., 194. og 195. pistil).
Þorkell er tryggur lesandi íðorðapistilsins
og hefur hingað til verið óþreytandi að senda
pistlahöfundi ábendingar sínar og athugasemdir
í tölvupósti. Orðsendingarnar eru gjarnan stuttar
og markvissar og þarf ekki að fara í grafgötur um
hvaða skoðun Þorkell hefur á hverju viðfangsefni.
Reperfusion injury
í 194. pistli hafði undirritaður stungið upp á heit-
inu endurflæðiáverki. Þorkell var ekki í vafa um
sína skoðun: „Skemmd er þægilegra orð í samsetning-
itm en áverki. Ég legg því til: endurflæðisskemmd."
Inflammatory breast cancer
í 190. pistli var sagt frá því að Sigurður Böðvars-
son, krabbameinslæknir, hefði fengið undir-
rituðum það verkefni að finna heiti á sérstaklega
ágenga tegund af brjóstakrabbameini, á ensku
inflammatory breast cancer. Sigurður var
reiðubúinn að samþykkja tillögu undirritaðs:
bólgukrabbamein í brjósti.
Þorkell brást við þeirri tillögu á sinn venju-
lega, orðknappa hátt: Ég mundi segja „bólgubundið
brjóstakrabbamein ".
Presymptomatic
í sama pistli var lýst eftir íslensku heiti til að túlka
það tímabil eða það ástand sem ríkir áður en ein-
kenni tiltekins sjúkdóms birtast. Á ensku má finna
tvö lýsingarorð, preclinical, sem íðorðasafn lækna
nefnir forklínískur, og presymptomatic, sem ekki
er að finna í íðorðasafninu.
Þorkell sendi skilaboð: Ég hef notað „ógreindur"
(sjúkdómur o.fl.) um orðið „presymptomatic”.
íðorðasafnið heitið hlébil. Undirritaður taldi að
þetta orð, lagbil, væri of líkt orðinu slagbil, sem
Iðorðasafnið vildi nota um systole.
Þorkell svaraði að bragði: Ég tek á mig orðin
„slagbil" og „lagbil". Ég var raunar fyrirfáum dögum
að fleygja gömlum kennslugögnum (frá 1970 eða fyrr)
þar sem mér sýnist, að ég noti þessi orð. Hugmyndin
að orðinu „lagbil" er eiginlega sótt í sjómannamál
og er látið jafngilda „lagi" hléi milli holskeflna blóðs,
sem berast frá hjartanu í „slagbili" (sýstólu). Þegar
í lagbilið kemur, kyrrist hjartað, hjartahólfin víkka
(díastóla=víkkun) og fyllast blóði til undirbúnings
næstu holskeflu frá hjartanu. Bilið milli slagbilanna er
„lagið", sem hjartað hefur í kyrrð til þess að fylla sig
og því með nokkrutn hætti hliðstætt við „lagið" milli
brimskafla, sem formenn á árabátum nýttu fyrrum til
þess að ráða þeim til lendingar!
Spontaneous
Þorkell hefur ekki látið staðar numið við að koma
með ábendingar um íðorðapistlana:
í Læknablaðinu í maí 2007 er fjallað um „sjálfkrafa
loftbrjóst", sem á ensku kallast „spontaneous pneumo-
thorax". Mér hefur aldrei líkað þýðingin „sjálfkrafa" á
„spontaneous" (á latínu spontaneus). Er það einkum
vegna þess, að við þetta sjúkdómsástand (og önnur
hliðstæð) er tæpast um að ræða „kröfu" í venjulegum
skilningi þess orðs, að sjúkdómsástandið verði til.
Nær lagi er að ætla, að við sérstakar aðstæður í líf-
færinu „falli svo til", að sjúkdómsástandið myndist
án utanaðkomandi áhrifa. Sjúkdómsástandið er þan-
nig með nokkrum hætti „sjálffallið". Lýsingarorðið
„sjálffallinn" stendur að mínu viti merkingarlega
nærri „self-originated" eða „self-generated", sem eru
kjarnaskýringar á lýsingarorðinu „spontaneous" á
ensku. Ég legg því til, að talað verði um „sjálffallið"
loftbrjóst í stað „sjálfkrafa".
Nokkrum dögum seinna bætti Þorkell þessu
við: Ég var að lesa Lbl., 6. tölubl. 2007. Þar er orðið
„sjálfsprottinn" notað fyrir „spontaneous" á ensku.
Þetta orð er gott og engu síðra en „sjálffallinn ", sem ég
stakk upp á í síðasta skrifi.
Remission
Systole, diastole
Þorkell hefur þó aldrei verið feiminn við að rök-
styðja eða lýsa hugmyndum sínum í lengra máli
þegar honum hefur þótt við eiga. í 198. pistli
var undirritaður að amast við íslenska heitinu
lagbil fyrir fræðiheitið diastole, en fyrir það birtir
Þorkelsþætti verður ekki lokið án þess að birta
eina nýlega ábendingu hans, stutta og markvissa
eins og Þorkels er vandi: Ég vil ekki að orðið bata-
skeið falli í gleymsku meðal þeirra orða, sem nota má
til þýðingar á remission. Sjálfur ertu nærri þessu með
orðinu „afturbataskeið".
LÆKNAblaðið 2007/93 887