Læknablaðið - 15.11.2008, Blaðsíða 32

F R Æ Ð I G R
Y F I R L I T
E I
N A R
landlæknis í Morgunblaðinu má sjá að hann gerði
sér ekki grein fyrir þeim eðlismun sem var á fyrstu
og annarri bylgju spænsku veikinnar, enda var
ekki gripið til samkomubanns fyrr en um seinan.
Landlækni til málsbóta má benda á að erfitt hefði
verið að einangra landið á fullnægjandi hátt, til
dæmis ef flytja hefði þurft veika skipverja í land.
Þá einnig ljóst að aðstöðuleysi á sjúkrahúsum og
þröngbýli í heimahúsum átti sinn þátt í því að
veikin barst eins og eldur um sinu á þéttbýlis-
stöðum. Það er því áhugavert að heimamenn,
bæði norðanlands og austan, áttu frumkvæði að
einangrun sinna landshluta og skiluðu þær ráð-
stafanir góðum árangri.
Þegar aldur fórnarlamba spænsku veikinnar
er skoðaður kemur í ljós að ungt og hraust fólk á
aldrinum 20-40 ára varð verst úti, ásamt smábörn-
um og eldri borgurum. Þessi aldursdreifing hefur
oft verið talin sérkennandi fyrir spænsku veikina,
en henni hefur jafnframt verið lýst, þó í minna
mæli sé, fyrir heimsfaraldrana 1957 og 1968 (38).
Ástæður hins háa dánarhlutfalls meðal ungs og
hrausts fólks eru óljósar. Líklegt má telja að skort-
ur á verndandi mótefnum innan þessa aldurshóps
geti skýrt dánartíðnina að hluta til, en einnig er
talið sennilegt að viðbrögð ónæmiskerfisins gegni
hér veigamiklu hlutverki. Fram til ársins 2005
voru engir stofnar til af inflúensuveirunni sem
orsakaði heimsfaraldurinn 1918. Þá endurgerðu
Taubenberger og samstarfsmenn HlNl veiruna
með því að nota gömul lífsýni (4, 5). Stofninn
reyndist vera óvenju meinvirkur í dýratilraunum
(39). Talið er að geta veirunnar til að fjölga sér
hratt í bæði efri og neðri hluta öndunarfæra valdi
samtímis því að stjórnun frumónæmisviðbragða
fer úr skorðum með skaðlegum afleiðingum (39).
Nýlegar rannsóknir benda einnig til að hin mikla
meinvirkni veirunnar frá 1918 og fuglaflensuveir-
unnar H5N1 eigi sér sömu orsakir, það er rösk-
un ónæmisviðbragða (cytokine storm) (40, 41).
Hugsanlegt er að ónæmissvörun á aldursbilinu
20-40 sé viðkvæmari fyrir veirunni að þessu leyti
og því séu þeir í aukinni hættu á að fá alvarlegri
sjúkdóm.
í fjórða lagi er hin háa dánartíðni bamshaf-
andi kvenna afar áhugaverð. Samkvæmt lýsingu
Þórðar Thoroddsens var hún nálægt 37% (15).
Svipaða sögu er að segja af áhrifum spænsku
veikinnar í Bandaríkjunum. Bamshafandi konur
í Fíladelfíu haustið 1918 urðu einnig illa úti, þar
sem 46% létust (42). í annarri rannsókn er greint
frá því að helmingur allra kvenna á meðgöngu
hafi fengið lungnabólgu og 27% látist (43). Síðar
hefur verið sýnt fram á að vanfærar konur séu í
sérstakri hættu á að fá alvarlega sýkingu af árlegri
inflúenzu (44). Nákvæmar skýringar á þessu liggja
ekki fyrir enn sem komið er, en settar hafa verið
fram kenningar um að röskun á Thl/Th2 við-
brögðum sé líklegasta skýringin (45).
Eins og rætt hefur verið í þessari grein eru
aðstæður á íslandi um margt góðar til að svara
grundvallarspurningum um eðli spænsku veik-
innar sem hér geisaði í upphafi 20. aldar. Nýlega
var unnt að endurgera lista yfir langflesta þeirra
sem létust úr veikinni og bera saman áhættu eftir
fjölskyldum (12). Einnig var smitstuðull veir-
unnar (R0) í Reykjavík fundinn út frá dánartölum
og gögnum Þórðar Thoroddsen. Niðurstöðurnar
sýna að R0 var 1.9-2.4 (12), sem er svipað og í
fjölmörgum borgum í Bandaríkjunum um svipað
leyti (8). Jafnframt benda niðurstöðurnar ekki til
að erfðaþættir sjúklinga hafi skipt sköpum hvað
dánartíðni varðar, en aðrar rannsóknir höfðu gefið
gagnstæðar niðurstöður (46,47).
Mikilvægt er að geta þess að „sóttin mikla"
hafði mikil áhrif á viðbrögð landsmanna gegn
farsóttum næstu áratugi, enda eimdi lengi eftir af
hryllingnum sem fylgdi „spönsku pestinni". Sett
voru ný sóttvarnarlög árið 1923 en þá höfðu menn
áttað sig á mikilvægi og gagnsemi sóttvarna (48).
Áratug síðar voru samþykkt ítarlegri lög um sótt-
varnir sem voru í gildi næstu 45 ár.
Að síðustu er ljóst að þótt þjóðfélagsgerð hafi
víðast hvar gerbreyst á 21. öld er spánska veik-
inn enn sá faraldur sem þjóðir heims geta lært
hvað mest af þegar viðbragðsáætlanir fyrir næstu
heimsfarsótt inflúensu eru undirbúnar. Þar hefur
mikið starf verið unnið hér á landi sem lýtur
meðal annars að birgðahaldi, samgöngum, miðlun
upplýsinga og þjónustu við sjúka. Af reynslunni
má hins vegar draga þann lærdóm að þegar að
kreppir á mörgum stöðum samtímis getur verið
varasamt að reiða sig um of á utanaðkomandi
hjálp. Lokaorð Þórðar Thoroddsen eiga því jafnvel
við í dag og fyrir 90 árum: „Það kostar mikið, en
mannslífin kosta líka mikið fyrir þetta land (15).
Þakkir
Nafnlausum ritrýnum eru þakkaðar gagnlegar
athugasemdir. Pétur Gunnarsson rithöfundur fær
þakkir fyrir góða ábendingu um dagbókarfærslu
Þórbergs Þórðarsonar.
Heimildir
1. Potter CW. í: Textbook of Influenza. Ritstjórar: Nicholson KG,
Webster RG, Hay AJ. Blackwell Scientific, Oxford. 1998: 3-18.
2. Johnson NP, Mueller J. Updating the accounts: global
mortality of the 1918-1920 „Spanish,, influenza pandemic.
Bull Hist Med 2002; 76:105-15.
3. Barry JM. The great influenza. The story of the deadliest
pandemic in history. Penguin Books, London 2005.
4. Taubenberger JK, Reid AH, Lourens RM, Wang R, Jin G,
Fanning TG. Characterization of the 1918 influenza virus
polymerase genes. Nature 2005; 437: 889-93.
744 LÆKNAblaðið 2008/94