Læknablaðið - 15.02.2011, Page 42

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Mynd 7. Myndin sýnir
lyfjadælu meö nál og
glerstauka, sem í eru
lyfí töfluformi (m.a.
morfín og stryknín) til
upplausnar og innstungu
(frá Parke, Davis b Co.).
Lyfjadælan er afLuer-
gerð (með upphaflegum
rúmmálsmælieiningum
á bullustafi; einnigfrá
Parke, Davis & Co.).
Glerstaukarnir og
lyfjadælan voru varðveitt í
þar til gerðu málmhylki (efst
á myndinni) og má líta á
sem „vasabirgðir" læknis í
starfi. Hlutir í eigu j.F.S.
Myndin var tekin í LyfjafræÖisafninu
19. 3. 2010; Þorkell Þorkelsson.
í upphafi talið notagildi digitalissambanda til
innstungu meira en síðar varð. Einn þekktasti
hjartalæknir á íslandi á fyrri árum taldi þannig
árið 1943, að fullur árangur af digitalisgjöf fengist
nær undantekningarlaust með því að gefa lyfin
við inntöku.36
5. Stungulyf í dönskum lyfjaskrám
Danskar lyfjaskrár og lyfjaforskriftabækur giltu
og voru lengi notaðar á íslandi.
Danska lyfjaskráin (Pharmacopoea Danica) kom
út 1868, 1896 og enn 1907. í þessum útgáfum eru
engar lyfjasamsetningar til innstungu. Fyrst í
útgáfunni 1933 er getið um lyfjasamsetningar til
innstungu (alls 9).37 Stungulyfin voru undarlega
fá, sem bendir til þess að höfundar lyfjaskrárinnar
hafi verið íhaldssamir. f fyrstu útgáfu lyfjafor-
skriftasafns Kaupmannahafnarspítala 1871 eru
allnokkrar lyfjasamsetningar ætlaðar til inn-
stungu.29 Þar má nefna kvikasilfur + morfín og 5%
morfín til innstungu. Einnig er getið um stryknín
og atrópín til innstungu. í útgáfunni frá 1900 eru
auk kvikasilfurs, morfíns, apómorfíns, strykníns
og atrópíns eftirfarandi lyf til innstungu: Secale
cornutum, pílókarpín, kókaín (4%), hýóscýamín
og arsen.30 Um kamfóru (notuð í Danmörku frá
1868) skal þess sérstaklega getið að kamfóra í
olíulausn til innstungu var í áratugi mikið notuð
sem örvandi lyf, og oft í stórum skömmtum, við
eitrunum, handa deyjandi fólki og svo framvegis.34
Ljóst er að íslenskir læknar við nám í Dan-
mörku á síðari hluta 19. aldar, gátu auðveldlega
komist í kynni við stungulyf. Enda telur Schou8
að stungulyf hafi verið almennt þekkt og notuð af
dönskum læknum eftir 1860.
Þróun stungulyfja
I lyfjaforskriftasafni Kaupmannahafnarspítala frá
árinu 1922 er lýst natríumklóríðlausn (0,9%) og
samsettri natríumklóríðlausn (Ringers-lausn).31
Þegar hér var komið sögu var vitað um osmótískan
þrýsting í líkamsvefjum og að hann væri gróft
tekið jafngildur ósmótískum þrýstingi af völdum
0,9% saltvatns („fýsíólógískt saltvatn"). Kom þá
smám saman upp sú krafa að lausnir stungulyfja
skyldu vera „ísótón", jafnþrýstnar, við 0,9%
saltvatnslausn (með nokkrum vikmörkum þó).
Þetta dregur úr hugsanlegum vefjaskemmdum
af völdum stungulyfja og var endanlega tekið
upp í Dönsku lyfjaskrána 1948 og var það mikið
framfaraspor í gerð stungulyfja.38 Á það skal hér
enn minnt, að danskar lyfjaskrár giltu þá á Islandi.
Notkun stungulyfja hófst allmörgum árum
áður en Lister birti niðurstöður sínar um smitvöm
(antisepsis) og áður en smitgát (ascpsis) varð á
færi lækna við skurðaðgerðir eða lyfjafræðinga
við lyfjagerð. Helstu sárabakteríur voru þá enn
ófundnar eða ógreindar.3133 Því fór ekki hjá því
að ígerðir kæmu í stungusár eftir gjöf stungulyfja.
Norman-Jones5 hefur í grein sinni mynd af
morfínista sem er að deyja, alsettur kýlum. Hann
tók þó jafnframt fram að merkilega fáar lýsingar á
sýkingum eftir gjöf stungulyfja sé að finna í fyrri
skrifum. Engu að síður vann krafan um smitgát
við framleiðslu stungulyfja sér fylgi, svo og krafa
um að stungulyf væru sæfð („steril"), ef þess væri
nokkur kostur. Þessa sér stað í Lyfjaforskriftasafni
Kaupmannahafnarspítala frá 192231 og var tekið
upp sem ófrávíkjanleg krafa, ásamt kröfu um
„tandurhreinindi", í Dönsku lyfjaskrána 1948.38
Áður en reglur þessar um smitgát og sæfingu
tóku gildi, gat nánast verið tilviljun háð hve
örverumenguð stungulyf vom við notkun. Þetta
hefur til dæmis átt við þegar morfínlausn til
innstungu var tekin úr flöskum og sett í hettuglös
sem læknar tóku svo úr og dældu í sjúklinga sína
(sbr. mynd 4a34). Þá þekktist lengi að læknar hefðu
í fórum sínum nokkurs konar „vasabirgðir" lyfja í
töfluformi, ásamt lyfjadælu og holnál, til þess að
leysa upp. Vökvinn hefur vafalaust oft verið sæft
saltvatn eða sæft vatn, en ílátin hafa án efa verið
breytilegri, allt eftir því hvar læknar voru staddir,
þegar lyfin vom gefin! Slíkur búnaður lyfja er
sýndur á mynd 7 og var í eigu þekkts augnlæknis
(Kjartans Ólafssonar (1894-1956)).
Ljóst er að þróun stungulyfja frá upphafi
og til þeirra gæðakrafna sem um þau gilda í
dag, tók eigi skemmri tíma en um 100 ár. Fyrir
gildistöku lyfjaskrárinnar 1948 hétu stungulyf
lausnir til innstungu, eða solutiones pro injectione,
en skyldu nú, eftir skarpa aðgreiningu frá
öðrum lausnum, heita injectabile (flt. injectabilia).
106 LÆKNAblaðið 2011/97