Læknablaðið - 15.11.2011, Blaðsíða 53

UMFJÖLLUN O G GREINAR
ekki hóta, þvinga, lofa eða ljúga að
sakborningi til að fá fram játningu og
tilgangurinn er fyrst og fremst sá að
draga úr líkum á falskri játningu."
I grein um yfirheyrslur sakborninga
og falskar játningar2 eru bornar saman
tvær yfirheyrsluaðferðir, annars vegar
sú sem Bandaríkjamenn nota (Reid-
aðferðin) og hins vegar PEACE-módelið
sem Bretar og fleiri þjóðir hafa tekið
upp. „Reid-aðferðin er vinsælasta
og mest notaða yfirheyrsluaðferð
bandarísku lögreglunnar. Markmið
hennar er í rauninni ekki að komast að
sannleikanum eða uppgötva staðreyndir,
heldur að knýja fram játningu.
Henni má skipta í þrjú meginþrep:
1. Gæsluvarðhald og einangrun þar
sem markmiðið er að auka kvíða
og óöryggi sakbornings og veikja
viðnámsþrótt hans. 2. Gengið er út
frá sekt sakbornings og honum sýndar
meintar sannanir um glæpinn sem
geta verið falsaðar eða sannar, neitun
á sekt er hafnað jafnvel þó sönn sé og
hamrað á afleiðingum þess að neita sök.
3. Reynt er að vinna traust og trúnað
sakbornings og bjóða upp á afsakanir
fyrir glæpnum, að um slys hafi verið að
ræða eða fórnarlambið hafi einfaldlega
átt þetta skilið."
Höfundar Reid-aðferðarinnar segja að
játningahlutfallið sem fæst með henni
sé mjög hátt (80%), en á undanförnum
árum hafa komið fram mörg dæmi um
falskar játningar þar sem þessari aðferð
hefur verið beitt, og þar sem DNA-
rannsóknir hafa sýnt með afgerandi
hætti fram á sakleysi sakborninga þrátt
fyrir játningu þeirra. Frá 1989 hefur
verið sýnt fram á sakleysi yfir 240
dæmdra einstaklinga í Bandaríkjunum
með DNA-rannsókn. Gísli segir að
líklega sé þessi málafjöldi þó aðeins
toppurinn á ísjakanum en þrátt fyrir
það hafi bandarísk lögregluyfirvöld ekki
viljað láta af notkun Reid-aðferðarinnar.
Annar galli við rannsóknaraðferðir
bandarískrar lögreglu er að rannsókn
lýkur ávallt þegar játning liggur fyrir
og oft er ekki gengið úr skugga um
áreiðanleika játningarinnar. „Það er
„Einstaklingar með góöa greind og heilbrigðir
á geði geta játaðfalskt efþeir eru viökvæmir
og þola ilia gæsluvarðhald eða stöðugar
yfirheyrslur," segir Gísli H. Guðjónsson
réttarsálfræðingur.
margt sem bendir til þess að Reid-
aðferðin ýti undir falskar játningar,"
segir Gísli en bætir við að nú hilli
loks undir breytingar í bandaríska
réttarkerfinu en það hafi tekið langan
tíma og gengið mjög hægt.
PEACE-módelið leggur áherslu
á sanngirni, hreinskilni, gagnsemi,
áreiðanleika og staðreyndaöflun, fremur
en að sækjast eingöngu eftir játningu.
Forðast er að nota leiðandi spurningar,
beita sakborning þrýstingi eða hafa á
hann sálfræðileg áhrif. Gagnstætt því
sem tíðkast í Bandaríkjunum, leyfist
breskum lögreglumönnum ekki að ljúga
að sakborningum eða leggja fyrir þá
fölsuð sönnunargögn í þeim tilgangi að
ná fram játningu. „Rannsóknir skortir
ennþá svo hægt sé að gera samanburð
á því að hvaða marki Reid-aðferðin
eða PEACE-líkanið draga fram falskar
játningar. A hinn bóginn er almennt
álitið að PEACE-líkanið dragi síður fram
falskar játningar," segir Gísli.
Tveir flokkar játninga
Innan réttarsálfræðinnar er fölskum
játningum skipt í í tvo meginflokka,
sjálfviljugar eða fengnar fram af
lögreglu. Sjálfviljugar játningar stafa
yfirleitt af athyglisþörf sakbornings,
löngun til að verða þekktur, löngun
til að vernda hinn raunverulega
glæpamann, eða undirliggjandi geðveilu
sem birtist í þörf fyrir refsingu, hefnd
eða getuleysi til að greina á milli
veruleika og ímyndunar. Játningar sem
lögreglan hefur knúið fram skiptast
í tvo flokka. Annars vegar uppgjöf
sakbornings og hins vegar sannfæringu
um sekt. í fyrra tilfellinu gefst
sakborningur upp og játar á sig glæpinn
til að losna úr kringumstæðum, til
dæmis gæsluvarðhaldi, einangrun og/eða
linnulausum yfirheyrslum. Sannfæring
sakbornings um sekt lýsir sér í því að
hann sannfærist smám saman um sekt
LÆKNAblaðið 2011/97 633