Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2004, Síða 84

GUÐMUNDUR HEIÐAR FRIMANNSSON
upplýsingar eða binda eitthvert f\TÍrkomuiag samfélagsins fast í lög um
aldur og ævi. Það hafa engin ylirvöld heimild til þess. Endanlegur mæh-
kvarði á hvað yfirvöldum er heimilt er hvort þjóðin mtmdi sjálf setja sér
þau lög sem fyrirhuguð eru. Ritskoðun styðst ekki við nein skjmsamleg
rök því hún kemur annað hvort til af harðstjóm eða brýtur þá megin-
reglu að Caesar non est supra grammaticos, keisarinn er ekki hafinn yfir
málfræðingana. I þessum orðum Kants felst sú skoðun að það er ekki
mögulegt að lögbjóða sannindi í neinu máh, keisarinn er því eins og allir
aðrir í nákvæmlega sömu aðstöðu og málffæðingamir, tilgátur hans og
þeirra verða að sæta rannsókn og rökræðum áður en komist er að niður-
stöðu sem ræðst af efhi máls en ekki ólíkri borgaralegri stöðu. Það hníga
því engin rök að ritskoðun og ekki er mögulegt að halda þ\i fram að
þjóðin myndi sjálf leiða ritskoðun í lög. Slík lög era í beinni andstöðu við
sjálffæði þegnanna.
Það má orða það svo að Kant glími við þá spumingu í þessari ritgerð
hvemig það geti farið saman að þegnar séu sjálffáðir og um leið sé hægt
að ætlast til að þeir hlýði lögunum. Svar hans er að gera megi kröfu um
hlýðni á einkavettvangi en á opinberum vettvangi hljóti frelsisreglan að
gilda með sem minnstum takmörkunum og engum öðrum en þeim sem
þjóðin væri fikleg til að setja sér sjálf.
John Stuart Mill
Mill er í bók sinni að leiða almenn rök að því að virða ffelsisregluna í
samfélagi maima. Tjáningarfrelsið er sérstakt dæmi fyrir honum um
frelsisregltma. Almennt gildir um frelsisregluna, og tjáningarfrelsið þar
með, að hún stuðlar að auknum þroska almennings. Frelsið hefur því
góðar afleiðingar fyrir þá sem njóta þess, það er nytsamlegt. Mill taldi
það æðsta mæhkvarða á réttmæti reglna og athafha hvort þær væra gagn-
legar, stuðluðu að heill og hamingju sem flestra. Þessi mælikvarði er
mjög sveigjanlegur og virðist eiga erfitt með að styðja lítt frávíkjanlega
grunnreglu á borð við frelsisregluna og tjáningarffelsið en til þess að
tjáningarffelsi sé raunvemlegt ffelsi verður það að gilda með fáurn og þá
skýrum undantekningum. Mill rökstyður í bók sinni hvemig þetta getur
farið saman.
Skilningur Mills er sá að frelsisreglan gildi óskomð um allar athafhir
sem varða mann sjálfan fyrst og fremst en um athafnir sem varða aðra
hafi samfélagið fulla heimild til að vernda hagsmuni annarra. Þessi