Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2004, Qupperneq 199

KENNILEG FORNLEIFAFRÆÐI
með orðinu virknihyggja er reynt að ná kjamanum í þeim hugmyndum sem að
baki henni lágu. Þær gengu út á að hafha hinni menningarsögulegu nálgun, þar
sem áherslan var á að lýsa leifunum á skipulegan hátt, flokka þær (t.d. efdr
þjóðemi) og greina menningarlega þróun. Samkvæmt hinum nýju hugmyndum
á sjöunda áratugnum var sú nálgun alls ófuflnægjandi og miklu brýnna að lýsa
samfélögum og virkrú þeirra. I þessu fólst breyting á viðfanginu - samfélagið
sem kerfi kom í stað menningar sem mengi fornleifa - og áhersla varð á að
greina kerfið og skýra hvemig það virkaði. Framleiðsla, búsetumunstur,
viðsldptakerfi, félagsleg mismtmun og umhverfisáhrif komu í stað uppruna, stíls
og tækni sem lykfiáherslur. Hugtakið virknihyggja er dregið af þessum áhuga á
því hvemig samfélagið virkaði. Þessi nýju viðhorf ollu algjörri byltingu í
fomleifafræði en það leið ekki á löngu þar til yngri kynslóð fomleifafræðinga
kom fram sem fannst virknihyggjan of þröngsýn. Einkum gagnrýndi hún hina
miklu áherslu sem lögð var á greiningu kerfa og ofurtrú á tölffæðilegum og
raunvísindalegum aðferðum. Hinn pósitiHski andi sem fýlgdi virknihyggjunni
og hinn andlausi hroki þeirra sem telja sig geta skilið hegðun maxmsins með
útreikningum á hitaeiningum fór í taugamar á hinni yngri kynslóð, sem vildi
frekar beina sjónum að túlkun og hinu órökrétta í hegðun mannsins. Viðbrögð
hennar era þó alls ekld af einni og sömu rót runnin og eiga jafnvel ekkert annað
sameiginlegt umfram það að gagnrýna virknihyggjuna. Hugtakið „post-
processual“ á ensku lýsir þessari hreyfingu því í ratm ágætlega. Hún er póst- eins
og póstmódemisminn - og er raunar angi af því fýrirbrigði - og hún á lítið
annað sameiginlegt en þessa andstöðu. Þegar hugtakið póst-prósessúal varð til
var það hugsað sem andhverfa virknihyggjunnar. Áherslur þessara tveggja
nálgana sýndust þá ósamrýmanlegar með öllu en efdr því sem frá líður virðast
andstæðumar hins vegar ekki svo skýrar — sérflagi er erfitt að festa hönd á
einhverju einu sérstöku inntaki í gagnrýnisbylgju nítmda áratugarins.
Eftir á að hyggja virðist nær að flta á þessa gagnrýni sem leiðréttingu á kúrs-
inum fremur en breytingu á áfangastað og því hefur póst-prósessúalismi hér
verið þýtt sem síðvirknihyggja. Flestir fomleifafræðingar nú á dögum líta líklega
svo á að gagnrýni síðvirknihyggjunnar hafi verið réttmæt að flestu leyti en að
hún breyti ekki því að nálganir virknihyggjunnar henta afar vel í
fomleifarannsóknum og að ekkert eitt framfaraspor hafi verið stdgið mikilvægara
í sögu fomleifafræðinnar síðan Christian Thomsen setti ffam þriggja alda kenn-
inguna - um steinöld, bronsöld og jámöld - árið 1836. í hugum margra - t.a.m.
Colins Renfrew, eins ritstjóra bókarinnar sem greinin er tekin úr og eins
áhrifamesta fomleifaffæðings samtímans, er síðvirknihyggjan ekkert annað en
t97